Shkenca e Kiraeteve

Sep 23, 2013 Zani i Nalte Shkenca Islame 0

---

nga MA. Elton Karaj

Universiteti Bedër

 

Hyrje

Nisim me emrin e Allahut. Falenderimet janë vetëm për Të. Paqja dhe mëshira e Mëshirëplotit qofshin mbi Profetin Muhammed sal’lallahu alejhi ue sel’lem.

Kur’ani dhe shkencat e tij, janë fushat më të virtytshme dhe më të larta që një njeri mund të studiojë. Allahu këtij libri i ka dhënë aq begati sa ato, me kalimin e kohës, vetëm e vetëm shtohen. Nga ardhja e tij kanë kaluar 14 shekuj dhe sot e kësaj dite shohim që është tepër e vështirë t’i përfshish të gjitha fushat e Kur’anit Fisnik. Megjithatë njeriu duhet të vazhdojë të studiojë pa u lodhur në mënyrë që të kuptojë sa më mirë këtë libër të veçantë.

Një fushë tepër e vyer është edhe ajo e kirâeteve. Nga një anë tepër e komplikuar, por nga ana tjetër magjepsëse. Këto veçori i posedon edhe për shkak se në përgjithësi njerëzit janë tepër të huaj ndaj saj. Me shpresën që edhe ne të mësojmë diçka e të përforcojmë njohuritë që posedojmë, hymë në rrugën e analizimit të kësaj teme. Kështu, do mundohemi të trajtojmë çështjen e kirâeteve brenda kufijve të një artikulli, duke nisur nga përkufizimi, historiku i shkurtër dhe praktikimi i shkencës së kirâeteve. 

Përkufizimi i shkencës së kirâeteve

Kirâêt (قِرَاءَاتٌ) është shumës i fjalës kirâe (قِرَاءَةٌ)[1], që në leksik do të thotë “lexim, shqiptim” dhe është sinonim i fjalës Kur’an.[2] Kirâe është masdari i foljes “ka-ra-e” (قَرَأَ – lexoj). Kurse në terminologji, me fjalën el-Kirâetu emërtohen dallimet mes fjalëve ose shkronjave të Kur’anit dhe shqiptimit të tyre si med, kasr, idgam, imale, etj, të bazuar në transmetimet përkatëse.

Imam Ibn el-Xhezerî e përkufizon kështu: Është shkenca që përshkruan tiparet e leximit të shkronjave të Kur’anit dhe ndryshimet e leximit të tyre në bazë të transmetimeve.[3]

Ndërkohë që me fjalën kirâet, emërtohet edhe leximi përkatës i çdo transmetuesi. P.sh: kirâetu Asimin (leximi i Imam Asimit).

Pra, kjo shkencë trajton leximet e ndryshme të fjalëve të Kur’anit duke u bazuar në transmetim. Më saktë, vetëm ato dallime, të cilat janë transmetuar të mbështetur në një zinxhir, i cili zgjatet deri tek i Dërguari i Allahut sal’lallahu alejhi ue sel’lem. Kështu që, mund të themi që shtylla e saj kurrizore është pikërisht transmetimi. Por, për shkak se shkenca e kirâeteve është shumë e zhvilluar dhe sistematike, ato nuk do t’i gjejmë në formën klasike të transmetimeve që ndodhen në librat e haditheve. Personat më të dalluar në këtë fushë janë të kufizuar dhe gjithashtu shumë të njohur. Për këtë arsye besueshmëria në informacion rritet.

 

Hadithet në lidhje me temën

Për të kuptuar temën e kirâeteve duhet patjetër të cekim çështjen e “shtatë shkronjave”. Ky është një term i shprehur nga vetë Profeti sal’lallahu alejhi ue sel’lem. Hz. Omer (radijallahu anh-Zoti qoftë i kënaqur me të) na transmeton një nga hadithet më të rëndësishëm në lidhje me kirâetet. Ta lexojmë këtë nga vetë fjalët e tij:

Kur Profeti (a.s.) ishte ende në jetë, dëgjova Hishâm b. Hakîmin (r.a.), duke lexuar suren Furkan. Ndërkohë, vura re që ai lexonte ndryshe nga ajo që kisha mësuar nga i Dërguari i Allahut (a.s.). Për pak sa nuk e sulmova në namaz. Durova deri sa dha selamin, dhe menjëherë shkova duke e shtrënguar në jakën e rrobës duke e pyetur: “Kush ta ka mësuar suren, të cilën sapo dëgjova prej teje?” Ai m’u përgjigj: “Ma ka mësuar i Dërguari i Allahut sal’lallahu alejhi ue sel’lem”. “Gënjen”, i thashë – “sepse Profeti alejhisselâm ma ka mësuar edhe mua këtë sure, por në një formë tjetër”. Kështu, shkova së bashku me të tek Rasulullahu sal’lallahu alejhi ue sel’lem dhe i tregova: “Dëgjova prej këtij personi të lexojë suren Furkan ndryshe nga ç’më ke mësuar mua”. Profeti sal’lallahu alejhi ue sel’lem kërkon prej Hishâmit të lexojë dhe ai e lexoi suren Furkan ashtu si e lexoi më parë. Pas saj i Dërguari i Allahut alejhisselâm thotë: “Kështu ka zbritur kjo sure”. Më pas m’u drejtua mua dhe duke thënë: “Lexo, o Omer!”, kërkoi prej meje të lexoj të njëjtën sure dhe pasi përfundova leximin pohoi kështu: “Kjo sure ka zbritur edhe kështu. Ky Kur’an ka zbritur në bazë të shtatë shkronjave. Lexoni sipas cilës ta keni më të lehtë”.[4]

Në një transmetim tjetër, i Dërguari i Allahut (a.s.) e shpjegon shkakun e këtyre dallimeve në lexim. Muslimi transmeton prej Ibn Abbâsit radijallahu anh se Profeti sal’lallahu alejhi ue sel’lem ka thënë: “Xhibrili ma lexoi Kur’anin sipas një shkronje, por unë kërkova t’ma lexonte atë sipas më tepër se një shkronje, derisa ai ma lexoi në bazë të shtatë shkronjave”.[5]

Transmetim i ngjashëm është edhe ai i Ubej b. Ka’bit radijallahu anh, i cili dëgjon disa persona të lexojnë Kur’anin, por në forma të ndryshme dhe shkon tek Profeti sal’lallahu alejhi ue sel’lem me të njëjtën pyetje. Profeti i Nderuar alejhisselâm i shpjegon Ubejit, që Kur’ani ka zbritur në bazë të shtatë shkronjave dhe për këtë arsye ndodhen lexime te ndryshme të tij.[6]

Këtu po mjaftohemi me transmetimet, sepse thuajse të gjithë hadithet në fjalë kanë të njëjtin thelb dhe të kalojmë në analizën e tyre.

Siç thamë edhe më sipër, këto shtatë shkronja janë rezultat i lutjes së Profetit sal’lallahu alejhi ue sel’lem, i cili kërkoi prej të Madhit Allah t’ia lehtësojë leximin e Kur’anit ymetit të tij. Allahu i Lartë e pranon lutjen e këtij profeti të dhembshur ndaj ymetit dhe lejon që Kur’ani të lexohet në disa forma të ndryshme. Çdo person kishte leje ta lexonte tekstin hyjnor në mënyrën që i dukej më e lehtë, me kushtin që këtë formë leximi, ta kishte mësuar prej Profetit sal’lallahu alejhi ue sel’lem. Këtë kërkesë, Krenaria e njerëzimit, e bën për shkak se ymeti i tij nuk ishte i përbërë vetëm prej djemsh të rinj e dinamikë, por midis tyre ndodheshin burra e gra, të vegjël e të moshuar, njerëz që nuk dinë as lexim e as këndim, etj. Pra, për një pjesë të madhe të popullit, leximi i Kur’anit sipas gjuhës së Kurejshëve, gjuhës së fisit të Profetit alejhisselâm, ishte shumë e vështirë[7]. Me sa kuptohet, me lejen e shtatë shronjave, leximi i Kur’anit është lehtësuar për shumë individë.

Nga ana tjetër, duhet theksuar edhe se transmetimet lënë të kuptohet se kjo leje është dhënë pas Hixhretit.[8]

Pra Kur’ani është lejuar të lexohet në forma të ndryshme në bazë të këtyre shtatë shkronjave. Vetëm se, në ditët e sotme dhe në informacionet që ndodhen në literaturën tonë klasike, megjithëse mendimet në lidhje me kuptimin e shtatë shkronjave janë të shumtë (rreth 40), nuk kemi mundësinë të gjejmë një përkufizim të qartë për to. Edhe hadithet në lidhje me çështjen janë të kufizuar dhe nuk na paraqesin një pamje të qartë. Me shumë mundësi kjo ka ndodhur për shkak se në kohën e sahabeve, të gjithë e dinin se çfarë do të thotë leximi i Kur’anit në bazë të shkronjave të ndryshme. Për këtë arsye ata as kanë pyetur se çfarë janë shtatë shkronjat, por as nuk kanë transmetuar ndonjë informacion të detajuar në lidhje me të. Kështu, dijetarëve i është dhënë liria të interpretojnë këtë term në mënyra të ndryshme.

Megjithatë, kjo nuk është tema jonë kryesore në këtë shkrim. Shkaku që ne e trajtuam këtë çështje, qoftë edhe shkurtimisht, është se kirâetet kanë lidhje të ngushtë me shtatë shkronjat. Dijetarët janë të mendimit se kirâetet janë pjesa e mbetur e këtyre shtatë shkronjave, e transmetuar deri në ditët e sotme me zinxhirin muteuatir[9], e përshtatshme me mus’hafin e Hz. Osmanit (r.a.) dhe pa divergjenca me gjuhën letrare arabe. Nga transmetimet e tjera dallohet që shtatë shkronjat kanë qenë më gjithëpërfshirëse, kurse kirâetet janë më të kufizuara.

 

Historia e shkurtër e kirâeteve

T’i hedhim një sy historisë për t’i kuptuar më mirë kirâetet. Kjo shkencë ka një rëndësi të veçantë, sepse ka nisur që në ditën e parë që i ka zbritur zbulesa Profetit Muhammed alejhisselâm dhe vazhdon ende të transmetohet brez pas brezi thuajse në të njëjtën mënyrë.

Profeti alejhisselam i lexonte ajetet e zbritura dhe ia mësonte ato sahabeve me shumë kujdes. Ata më pas ia mësonin ajetet të tjerëve dhe kështu ka arritur deri në ditët e sotme. Ndër sahabet më të dalluar në leximin dhe mësimin e leximit të Kur’anit ishin Ubej b. K’ab, Abdullah b. Mes’ûd, Zejd b. Thâbit, Sâlim, Hz. Aliu, Hz. Osmâni dhe Ebû Mûsâ el-Esh’ari (radijallahu anhum).

Siç përmendëm edhe më sipër, sahabet i jepnin shumë rëndësi leximit të Kur’anit. Kështu që Kur’ani u transmetua sipas të shtata shkronjave, vetëm se secili prej sahabeve kishte mësuar vetëm njërën ose disa prej gjithë këtyre formave të ndryshme të leximit. Në hapat e para të historisë islame kjo çështje nuk përbënte ndonjë problem të madh, sepse pasuesit e Hz. Muhammedit alejhisselâm ishin në dijeni të lejes që kishte dhënë Zoti i Madhëruar. Veçse, me zgjerimin e trevave islame sahabet u shpërndanë në vende të ndryshme të botës dhe secili prej tyre ia mësonte Kur’anin myslimanëve të rinj sipas formës që ai vetë e kishte mësuar prej të Dërguarit të Allahut sal’lallahu alejhi ue sel’lem. Si rezultat, myslimanët e rinj që sapo kishin mësuar Kur’anin sipas një leximi të caktuar, binin ndesh me njëri-tjetrin sepse leximet e tyre ndryshonin pjesërisht. Për këtë shkak, ata kanë patur disa herë konflikte me njëri-tjetrin.

Për zgjidhjen e kësaj çështjeje Kalifi i tretë, Osmani radijallahu anh hedh një hap gjigand në historinë islame. Deri atëherë Kur’ani vetëm sa ishte grumbulluar. Kurse kalifi i kohës, heq lejen e shtatë shkronjave[10], me nijetin që të bashkojë ymetin në një lexim të vetëm dhe rezultati është perfekt. Si përfundim, Kur’ani shkruhet në bazë të gjuhës së Kurejshëve, sepse ishte gjuha që fliste Muhammedi sal’lallahu alejhi ue sel’lem dhe gjithashtu më letrarja. Kështu bëhen 4 ose 7 kopje të Kur’anit – sipas dallimit të transmetimeve – të cilat shpërndahen në qendrat kryesore të shtetit islam. Së bashku me secilën kopje u dërgua edhe nga një mësues, i cili do t’i mësonte popullit leximin e mus’hafit përkatës.[11]

Atëherë, mund të themi që lindja e kirâeteve u realizua së bashku me lindjen e shtatë shkronjave. Deri në periudhën e shumimit të Kur’anit ato ishin brenda shtatë shkronjave. Kur Kur’ani u shumua, atëherë shtatë shkronjat u hoqën dhe mbetën vetëm kirâetet, të cilat mund të lexoheshin edhe në bazë të shkrimit të gjuhës së kurejshëve. Për shkak se atëherë nuk kishte as shkronja zgjatëse, as pika e as zanore, i njëjti shkrim mund të lexohej në forma të ndryshme. Ato të mësuara edhe prej Profetit sal’lallahu alejhi ue sel’lem nuk u harruan por u ruajtën dhe u transmetuan brez pas brezi. Ja pra, edhe shkenca e kiraeteve studion pikërisht këtë pjesë të mbetur nga shtatë shkronjat e lejuara në periudhën e Profetit alejhisselâm. Kirâetet kanë ardhur sistematikisht deri në ditët e sotme.

Faktet që na shtyjnë të mendojmë se kirâetet mbetën prej shtatë shkronjave

Pas vdekjes së kalifit Omer radijallahu anh, për shkak se kalifi i tretë ende nuk ishte zgjedhur, Mus’hafi i grumbulluar prej Zejdit radijallahu anh, i kalon Hafsas radijallahu anhâ, vajza e Hz. Omer dhe bashkëshortja e Profetit sal’lallahu alejhi ue sel’lem. Në kohën e shumimit të Kur’anit, Mus’hafi merret përkohësisht prej Hafsas. Pasi mbaron shumimi i Librit Hyjnor, Osmani radijallahu anh ia kthen asaj Mus’hafin. Ky Mus’haf mbetet tek Hafsa, derisa ajo vdes. Pas vdekjes së saj Mervân b. Hakem, i cili ishte valiu i Medines, e merr Mus’hafin prej Abdullah b. Omerit radijallahu anh dhe e djeg. Kur pyesin shkakun e djegies, ai justifikohet duke thënë: Iu frikësova faktit që me kalimin e kohës vjen ndonjëri e pretendon se në Mus’hafin e Ebû Bekrit ndodhej diçka që nuk është në ato të shtuar nga Osmani radijallahu anh[12]. Nga këtu kuptohet qartë, që kishte dallime midis mus’hafit të parë dhe atyre të shumuar. Përndryshe Mervâni nuk kishte përse të frikësohej as sa të digjte të vetmen dhe më të vjetrën kopje të Kur’anit.

Kësaj i bashkangjitet edhe urdhëri i Osmanit radijallahu anh, i cili kërkoi që pas shumimit të Mus’hafit, të gjitha kopjet personale të sahabeve të digjeshin, në mënyrë që të gjitha dyshimet rreth Librit të Shenjtë të zhdukeshin e të mos rihapej fitneja. Osmani radijallahu anh shprehet kështu: “Unë eliminova çfarë kisha për vete. Edhe ju eliminoni tuajat”[13]. Megjithatë, duket sikur ky eliminim nuk është realizuar plotësisht. E rëndësishme është që, duke nisur nga shumimi i Kur’anit, nuk është dëgjuar asnjë lajm negativ në lidhje me shtatë shkronjat.

Të dyja këto fakte historike, vërtetojnë se midis Mus’hafit të parë dhe Mus’hafit Imam[14] kishte dallime.

 

Zhvillimi i shkencës së kirâeteve

Ashtu si të gjitha shkencat e tjera islame si tefsiri, hadithi, fikhu, etj, edhe dija e leximit të Kur’anit Famëlartë u shndërrua në një shkencë më vete dhe me kalimin e kohës fitoi sistematikën dhe metodikën e saj. Qoftë leximi e shqiptimi i Kur’anit, qoftë kirâetet u mësuan brez pas brezi.

Sahabet ia mësuan Kur’anin njerëzve në bazë të leximeve që të lejonte kopja e shumuar prej Osmanit radijallahu anh dhe kjo shkencë dhe dijetarët që jepnin mësim Kur’ani, u zgjerua edhe më tepër në vende të ndryshme islame. Kështu, kirâetet që ata praktikonin filluan të emërtoheshin me emrat e tyre. Vetëm se midis të gjithë kirâeteve që përdornin njerëzit ndodheshin edhe lexime të dyshimtë e pa sened[15] të fortë. Për këtë arsye Ebû Bekr b. Muxhâhid (324/935), me ndihmën e kalifit të asaj kohe, vendosi t’i analizojë këto kirâete nga këndvështrimi i transmetimit dhe veçoi leximet e sakta muteuâtir. Leximet e tjerë u përjashtuan dhe u ndaluan me urdhërin e kalifit. Ai përfshiu shtatë kirâete, ku në krahasim me shtatë kirâetet e shquar, në vend të Kisâit ndodhej Ja’kûbi.[16]

Në fakt, disa orientalistë, me qëllim që të sulmojnë Kur’anin, këtu mundohen të përfitojnë nga rasti duke thënë, që me shumë mundësi kirâetet ishin më tepër se shtatë, ashtu siç përmendnin edhe dijetarët e hershëm të kësaj fushe, por Ibn Muxhâhid, për shkak të shtatë shkronjave përshtati edhe numrin e kirâeteve me numrin e tyre. Siç thotë edhe ez-Zerkânî, ky numër nuk ishte i qëllimtë. Ibn Muxhâhid, mblodhi kirâetet, të cilave i përshtateshin kriteret për t’u quajtur muteuâtir.[17] Këtë fakt e vërteton edhe Imam Ibn el-Xhezerî, i cili numrin e kirâeteve e nxjerr në dhjetë.

Midis më të shquarve, të cilët kishin fituar mirëbesimin e njerëzve në këtë periudhë ishin në Medine, Nafi’ (v. 169/785), në Mekë, Abdullah b. Kethîr (v. 120/737), në Basra, Ebû Amr (154/770), në Shâm, Ibn Âmir (v. 118/736), në Kufe, Âsim (v. 127/744) dhe Hamza (v. 188/803) dhe el-Kisâî (v. 189/804).[18]

Në fund të shek. II hixhri, dijetarët me shumë mund i mblodhën të gjitha kirâetet dhe i regjistruan nëpër libra duke ia atribuar ato lexuesve më të shquar. Gjithashtu bënë dallimin midis të saktit e të dobëtit. Kështu punimet e para nisën pikërisht në shekullin e dytë të hixhretit. Dijetari më i dëgjuar në këtë fushë ishte Hârûn b. Mûsâ (v. 170/786), por punimet e tij ishin vetëm me gojë. Për të gjetur diçka të shkruar duhet të shkojmë në shek. III të hixhretit, ku ndodheshin Ebû Ubejd el-Kâsim b. Sel’lâm (v. 224/828), Ebû Hâtim es-Sixhistânî (v. 255/868) dhe Ibn Xherîr et-Taberî (v. 310/922). Këtu dallojmë që termi “shtatë kirâete” nuk kishte dalë akoma në dritë, sepse p.sh., Ebû Ubejd el-Kâsim b. Sel’lâm (v. 224/828), përveç kirâeteve të njohur, përmend edhe 25 kirâete të tjerë.[19]

Në shek. IV të hixhretit Ebû Bekr b. Muxhâhid (v. 324/935), përmbledh në një vepër kirâetet e imamëve, që përmendëm më sipër dhe e titullon atë “Kitâbu’s-Seb’a” (Libri i të Shtatëve). Punimet e mëtejshme u zhvilluan në bazë të kësaj vepre dhe këto shtatë kirâete fituan ixhmanë (konsensusin)[20] e ymetit.[21] Më pas, dijetari i madh i kirâeteve Ibn el-Xhezerî (v. 833/1429), duke i bashkangjitur këtyre të parëve edhe tri kirâete të tjera e nxori numrin e imamëve në dhjetë. Tashmë ato quhen “dhjetë kirâetet”. Emrat e dijetarëve të kirâeteve që shtoi Ibn el-Xhezerî janë: në Medine, Ebû Xhafer (v. 130/748), në Basra, Jakûb (205/820) dhe në Kûfe, Halef (229/844).

 

Gjendja e kirâeteve në ditët e sotme

Kirâetet fituan një sistematikë të mirë transmetimi që me Ibn el-Xhezerîun dhe u transmetuan kështu brez pas brezi. Por kjo nuk është një shkencë, që mund të studiohet e përvetësohet nga çdokush. Personat, të cilët marrin mësimet e kirâeteve janë të veçantë, sepse është një punë e gjatë dhe kërkon sakrificë. Nga ana tjetër, për njerëzit e thjeshtë duhet mësuar vetëm njëri nga kirâetet, në mënyrë që të lexojnë Kur’an. Çdo njeri që mëson leximin e Kur’anit, në fakt mëson njërin prej kirâeteve. Nga analiza e përgjithshme e këtyre leximeve, dijetarët në përgjithësi arrijnë në përfundimin se kirâeti i Imam Asimit është më i thjeshti e më i përshtatshmi, si për arabët ashtu edhe për joarabët. Ndoshta është leximi më i përafërt, që përdorte vazhdimisht Profeti sal’lallahu alejhi ue sel’lem, si një kurejshit që ishte. Prandaj, edhe në ditët e sotme kirâeti më i famshëm e më i përdorur është ai i Imam Asimit të transmetuar nga Hafs. Madje, edhe gjatë botimit të Kur’aneve, merret për bazë leximi i Hafsit.

Njëri nga kirâetet e tjerë, që përdoren sot e kësaj dite është ai i Imam Nafi’ut të transmetuar nga Uersh. E gjithë Afrika Veriore, përveç Egjiptit, përdor leximin e Imam Nafiut.

Leximi i tretë ende i përdorur në ditët e sotme është ai i Imam Eb’u Amrit. Ky kirâet përdoret vetëm nga sudanezët.

Edhe Shqipëria përfshihet në grupin e vendeve ku lexohet kirâeti i Imam Asimit të transmetuar nga Hafs.

 

Kriteret dhe Llojet e kirâeteve

Për para se të kalojmë tek llojet e kirâeteve, duhet të përmendim kriteret mbi të cilat bazohet kjo shkencë. Si çdo informacion tjetër i transmetuar, edhe kirâetet kanë kushtet e kriteret e tyre për të qenë lexime të pranuara. Ato janë si më poshtë:

1 – Zinxhir i saktë i transmetimit, sepse kirâetet janë synet i pasueshëm. Ato nuk mund të ndryshojnë sipas logjikës së njeriut, por lexohen e transmetohen ashtu siç janë shkruar e përcaktuar më parë.

Në lidhje me këtë Zejd b. Thâbit shprehet kështu: Kirâetet janë synet[22]. El-Bejhâkî e zgjeron këtë shprehje duke i shtuar edhe fjalën “i pasueshëm”[23] dhe jep sqarimet e duhura në lidhje me çështjen.

2 – Përputhje me shkrimin e njërit prej mus’hafeve të shumuara nga Hz. Osman radijallahu anh. Këtu duhet patur parasysh që pikat, hareketë (zanoret) dhe shkronjat zgjatëse, të cilat ne shohim në Kur’anet e sotëm atëherë nuk shkruheshin.

3 – Përputhje, qoftë edhe në një këndvështrim me rregullat e gjuhës arabe.

Ibn el-Xhezerî thotë që çdo kirâet, që përputhet me gjuhën arabe, me një nga mus’hafet e Osmanit radijallahu anh dhe që ka një transmetim të shëndoshë është kirâet i saktë dhe nuk lejohet refuzimi apo përgënjeshtrimi i tij. Ai është prej shtatë shkronjave me të cilat zbriti Kur’ani dhe ymeti e ka për detyrë ta pranojë atë qoftë ose jo prej shtatë ose dhjetë imamëve të pranuar. Nëse njëri prej këtyre kritereve nuk plotësohet, atëherë kirâeti është i papranueshëm. Ai quhet daîf (i dobët), shâdh (i pasaktë) ose bâtil (i pavlefshëm), qoftë edhe prej shtatë imamëve të pranuar apo të ndonjë imami më të madh.[24]

Në baze të këtyre kritereve është bërë edhe klasifikimi i kirâeteve dhe dijetarët i kanë klasifikuar kirâetet në gjashtë lloje:

a)    Muteuâtir ( اَلْمُتَوَاتِرُ ): Quhet kirâeti i transmetuar prej një grupi personash, të cilët e kanë të pamundur të unifikohen në gënjeshtër. Shumica e kirâeteve janë kështu.

b)    Mesh’hûr ( اَلْمَشْهُورُ ): Kirâeti me transmetim të saktë, por që nuk arrin gradën e muteuâtirit, përputhet me gjuhën arabe dhe me njërin prej mus’hafeve të Osmanit radijallahu anh, është i njohur mes dijetarëve të kirâetit dhe nuk ka asnjë tipar fals apo jokorrekt.

c)    Âhâd ( اَلْآحَادُ ): Kirâeti me transmetim të saktë, por që nuk përputhet me gjuhën arabe ose me njërin prej mus’hafeve të Osmanit radijallahu anh, ose nuk është i njohur ashtu si kirâeti mesh’hûr.

d)   Shâdh ( اَلشَّاذُّ ): Kirâeti me transmetim të pasaktë.

e)    Meudû ( اَلْمَوْضُوعُ ): Kirâeti pa një origjinë.

f)     Mudraxh ( اَلْمُدْرَجُ ): Quhen fjalët e shtuara prej sahabeve në tekstin e Kur’anit me qëllim shpjegimi e tefsiri. P.sh., në mus’hafin e Ibn Abbâsit radijallahu anh, ajeti i 198 i sures Bekara është i shënuar kështu:

لَيْسَ عَلَيْكُمْ جُنَاحٌ أَنْ تَبْتَغُوا فَضْلًا مِنْ رَبِّكُمْ “فِي مَوَاسِمِ الْحَجِّ“ فَإِذَا أَفَضْتُمْ مِنْ عَرَفَاتٍ

Në këtë ajet pjesa e nënvizuar normalisht nuk përfshihet në tekstin e Kur’anit, por Ibn Abbâs radijallahu anh e ka shtuar në formë shpjegimi.

Katër llojet e fundit të kirâeteve nuk përdoren në leximin e Kur’anit, qoftë në namaz apo jashtë tij.[25]

 

Terma të ndryshëm rreth shkencës së kirâeteve

Imâm: quhen dijetarët transmetues të kirâeteve, të cilët janë shquar në këtë fushë në një periudhë të caktuar dhe kanë fituar besimin e të gjithë dijetarëve të tjerë. Ata janë dhjetë imamë, të cilët ne do t’i përmendim edhe më poshtë.

Râuî: Râuî do të thotë transmetues dhe me këtë term emërtohen nxënësit transmetues të kirâeteve të imamëve. Këta nuk janë nxënësit e tyre të vetëm, por më të spikaturit në leximin e Kur’anit sipas formës që mësuesit e tyre ia kanë transmetuar tekstin kur’anor. Për secilin imam ndodhen nga dy râuî. Edhe emrat e tyre do t’i përmendim më poshtë.

Tarîk (1): Ashtu si çdo imâm kishte nxënësin e tij edhe transmetuesit kanë nxënësit e tyre. Ata emërtohen me fjalën tarîk, që në fjalor do të thotë rrugë. Në këtë rast, numri i secilit râuî nuk është i kufizuar me dy, por mund të kenë edhe më tepër.[26]

Tarîk (2): Termi tarîk përdoret gjithashtu për të përcaktuar metodën e mësimdhënies së kësaj shkence. Ato mund t’i radhisim si më poshtë:

1. 1.    Nga këndvështrimi i mënyrës së leximit ndodhen dy tarîkë (metoda)
2. Tarîku’l-Infirâd: Në këtë metodë mësimdhënieje, për të përfunduar studimet e kirâeteve lexohet nga një hatim Kur’ani për secilin kirâet. P.sh.: Lexohet një herë Kur’ani nga fillimi deri në fund sipas kirâetit të imamit të parë, imam Nâfiut. Më pas kalohet tek kirâeti i imamit të dytë, imam Ibn Kethîrit dhe bëhet një hatim i dytë. Kështu me radhë lexohet 10 herë hatimi i të gjithë Kur’anit. Pra, në këtë metodë në qendër ndodhet imami ose râuîu. Kjo është një metodë sa e gjatë, aq edhe e shëndoshë.
3. Tarîku’l-Indirâxh: Sipas kësaj metode bëhet vetëm një hatim, por për secilin ajet lexohen të gjitha dallimet që ndodhen në kirâete. Kështu evitohet leximi i çdo ajeti nga 10 ose më tepër herë dhe lexohet vetëm aq herë sa kirâete të ndryshme ka. Sepse shumë ajete lexohen njësoj në të gjitha kirâetet. Pra, në këtë metodë në qendër ndodhet kirâeti (forma e leximit të ajetit). Si pasojë, kjo është një metodë më e shkurtër.
4. 2.    Nga këndvështrimi i sasisë së kirâeteve ndodhen dy tarîkë (lloje):
5. Tarîku’l-Ashera: Në Tarîkun Ashera përfshihen të dhjetë imâmët. Transmetimet e shtatë të parëve janë muteuâtir, kurse ato të tri të fundit janë mesh’hûr.

Këtu mund të përmendim edhe ndarjen e asheras në dy lloje:

i. el-Asheratu’s-Sugrâ, në të cilën studiohen vetëm dallimet në lexim të dhjetë imâmëve dhe râuîve të tyre. Ndryshe quhet edhe vetëm “Ashera”.

ii. el-Asheratu’l-Kubrâ, në të cilën përveç dallimeve në lexim të dhjetë imamëve dhe râuîve të tyre, përfshihen edhe ato të tarîkëve. Ndryshe quhet edhe “Ashera dhe Takrîb”.

1. Tarîku’s-Seb’a: Në Tarîkun Seb’a përfshihen shtatë imamët e parë, transmetimet e të cilëve janë muteuâtir.
2. 3.    Nga këndvështrimi i atribuimeve të kirâteve në libra ose persona ndodhen tri tarîkë:
3. Tarîku’t-Tejsîr: Tarîku Tejsîr përfshin studimin e kirâeteve që ndodhen në veprën et-Tejsîr të ed-Dânîut.
4. Tarîku’sh-Shâtibijje: Tarîku Shâtibijje përfshin studimin e kirâeteve që ndodhen në veprën Hirzu’l-Emânî të imam esh-Shâtibîut.
5. Tarîku’t-Tajjibe: Tarîku Tajjibe përfshin studimin e kirâeteve që ndodhen në veprën Tajjibetu’n-Neshr të imam Ibn el-Xhezerîut.[27]

Kurrâ: Është shumësi i fjalës kâriun, që do të thotë lexues. Kurse në shkencën e kirâeteve, emërtohet personi, i cili di shtatë ose dhjetë kirâetet.[28]

 

Dhjetë imamët dhe transmetuesit e tyre

Siç përmendëm edhe më sipër, dhjetë dijetarë të kirâeteve janë bazat e kësaj shkence. Megjithëse në fillimet e zhvillimit të saj përmendeshin më tepër përfaqësues, me kalimin e kohës, duke bërë studime edhe më të thella, të gjitha kirâetet u vlerësuan në bazë të kritereve të lartpërmendura dhe në fund, si kirâete të besueshëm u vlerësuan 10 imamët e mëposhtëm:

1. Imâm Nâfi: Ebû Abdirrahmân Nâfi b. Ebî Nuajm el-Lejthî (v. 169/785) nga Medineja. Prej tij kanë transmetuar dy râuîtë Kâlûn (v. 220/835) dhe Uersh (v. 197/812).
2. Imâm Ibn Kethîr: Abdullah b. Kethîr el-Mekkî (120/738) nga Meka. Prej tij kanë transmetuar dy râuîtë el-Bezzî (v. 250/864) dhe Kunbul (v. 291/903).
3. Imâm Ebû Amr: Imâm Ebû Amr b. el-A’lâ el-Mâzinî (v. 154/770) nga Basra. Prej tij kanë transmetuar dy râuîtë ed-Dûrî (v. 240/854) dhe es-Sûsî (v. 261/874).
4. Imâm Ibn Âmir: Abdullah b. Âmir el-Jahsûbî (v. 118/736) nga Shâmi (Damasku). Prej tij kanë transmetuar dy râuîtë Hishâm (v. 245/859) dhe Ibn Dhekuân (v. 242/856).

5.    Imâm Âsim:

Ebû Bekr Âsim b. Ebi’n-Nexhûd (v. 128/745) nga Kûfe. Prej tij kanë transmetuar dy râuîtë Ebû Bekr Shu’be (v. 190/805) dhe Hafs (v. 180/796).

Duke qenë se është imami ynë në lexim do të paraqesim disa informacione rreth tij dhe Hafsit.

Emri i tij i plotë është Ebu Bekr Asim b. Behdele b. Ebin Nexhud el’Kufi. Ndodhet në radhën e pestë ndër imamët e kiraeteve.

Imam Asimi ka lindur në Kufe në vitin 45 h. (665 m.). Të gjithë jetën e ka kaluar në Kufe dhe në vitin 127 ose 128 h. (744 ose 745 m.) në moshën 80 e ca vjeçare është ndarë nga kjo botë. Numërohet ndër dijetarët më të mëdhenj të tabiinëve.

Behdele është emri i nënës së tij. Sa për emrin e të atit ka një transmetim të dyshimtë sipas së cilit emri i babait është Abdullah.

Imam Asimi ka mësuar prej Ebu Abdirrahman es-Sulemî kiraetin e Hazretit Ali b. Ebi Tâlib radijallahu anh. Ebu Abdirrahman es-Sulemî e ka mësuar Kur’anin nga Ali, Abdullah b. Mesudi, Ubej b. Ka’bi, Zejd b. Thabiti dhe Osmani radijallahu anhum. Kur’anin e ka lexuar 13 herë përpara Zejdit, i cili ka qenë kryetar i komisionit që bëri për herë të parë në histori mbledhjen e Kur’anit në periudhën e Ebu Bekrit radijallahu anh dhe në krye të komisionit të dytë që bëri shumimin e Kur’anit në periudhën e Osmanit radijallahu anh.

Imam Asimi ka qenë kryemësuesi i Kur’anit në Kufe pas es-Sulemiut dhe në mësimet e tij kanë marrë pjesë edhe dijetarë të mëdhenj si Ebu Hanife, Sufjan eth’Theuri, A’mesh dhe Halil b. Ahmed.

Dy nxënësit e tij më të mëdhenj janë Hafs b. Sulejman dhe Ebu Bekr Shu’be. Imam Asimi kiraetin e Aliut ia ka mësuar Hafsit, kurse kiraetin e Ibn Mesudit ia ka mësuar Shu’bes.

Imam Asimi kishte një zë të jashtëzakonshëm dhe një lexim unik. Gjuhën arabe e dinte më së mirë dhe kishte një të folur shumë ndikuese. Përveç këtyre ai kishte një moral të mirë, ishte modest dhe me devotshmërinë e tij kishte fituar zemrën e të gjithëve.

Shu’be na e transmeton kështu bukurinë e zërit të mësuesit të tij: “Nuk kam parë asnjë njeri që lexon më bukur se Imami Asimi. Kur ia dëgjoje zërin, të dukej sikur kishte zile në fytin e tij.”

Ky personalitet i nderuar merrej me tregtinë e grurit. Me këtë punë ai siguronte te ardhurat e tij ekonomike. Në fund të jetës ka humbur edhe shikimin por mësimdhënia e tij ka vazhduar edhe pas kësaj fatkeqësie.

Kiraeti i Imam Asimit ishte i thjeshtë sidomos për joarabët, për shkak se nuk përmban veçori të rënda si taklil, imale, ihtilas apo tes’hil. Për këtë arsye transmetimi i Hafsit është parapëlqyer nga shumica e vendeve islame.

Imam Asimi, i cili është argument në kiraet, ka transmetuar gjithashtu edhe hadithe si një person i sigurtë (thika).

Hafs b. Sulejmân

Imam Asimi e ka thjeshtër Hafs b. Sulejmanin. Emri i tij i plotë është Ebû Omer Hafs b. Sulejmân b. Mugîre el-Esedî. Ai ka lindur në vitin 90 h. (709 sipas kalendarit diellor), në zonën e Qerbelasë, afër Kufes. Është i njohur me nofkat “Hufejs”, “Ebû Dâvûd” dhe “Bezzâz”.

Siç thamë më sipër, Hafsi ka mësuar kirâetin e Hz. Aliut radijallahu anh. Senedi (zinxhiri i transmetimit) i tij është kështu: Hafs b. Sulejman → Asim b. Behdele → Ebu Abdirrahman es-Sulemi → Ali b. Ebi Talib radijallahu anh → Hz. Muhammed sal’lallahu alejhi ue sel’lem.

Midis kiraetit të Hafsit dhe atij të Shubes ka 520 dallime. Kur Hafsi e ka pyetur mësuesin e tij për shkakun e këtyre dallimeve, Imam Asimi i është përgjigjur kështu: “Ty të kam mësuar çfarë më ka transmetuar Ebu Abdirrahman es-Sulemiu, kurse Shu’bes atë që më ka transmetuar Zir b. Hubejshi”.

Hafsi ka udhëtuar në Bagdat dhe më pas në Mekë ku ka bërë mësimdhënien e kiraetit të Imam Asimit.

Edhe Hafsi gjithashtu, porsi mësuesi i tij, ka transmetuar hadithe të ndryshme që ndodhen në veprat sunen të Tirmidhiut dhe Ibn Maxhes.

Data e vdekjes së Hafsit është e dyshimtë midis vitit 180 dhe 190 h. Ibn el-Xhezeri ka përzgjedhur datën 180 h. (796 pas e.s).

1. Hamza: Ebû Ammâra Hamza b. Habîb ez-Zejjât (v. 156/773) nga Kûfe. Prej tij kanë transmetuar dy râuîtë Halef (v. 229/843) dhe Hal’lâd (v. 220/835).
2. Imâm el-Kisâî: Ebu’l-Hasen Ali b. Hamza el-Kisâî (v. 189/805) nga Kûfe. Prej tij kanë transmetuar dy râuîtë ed-Dûrî (v. 240/854) dhe Ebu’l-Hârith (v. 240/854).
3. Ebû Xha’fer: Jezîd b. Ka’ka’ el-Mahzûmî (v. 130/748) nga Medîne. Prej tij kanë transmetuar dy râuîtë Isa b. Uerdân (v. 160/776) dhe Sulejmân b. Xhemmâz (v. 170/786).
4. Imâm Ja’kûb: Ja’kûb b. Is’hâk (v. 205/820) nga Basra. Prej tij kanë transmetuar dy râuîtë Rauh b. Abdilmu’min (v. 234/848) dhe Ruvejs Muhammed b. el-Muteuekkil (v. 238/852).
5.  Imâm Halef: Halef b. Hishâm (v. 229/843) nga Kûfe. Prej tij kanë transmetuar dy râuîtë Is’hâk b. Ibrâhîm (v. 286/899) dhe Idrîs b. Abdilkerîm (v. 292/904).

 

Disa shembuj nga kirâetet

Për të formuar një ide të përgjithshme rreth formave të ndryshme të leximit mund të japim disa shembuj e të tregojmë dallimet midis tyre:

a – Surja Fatiha, fjala مَالِكِ  në ajetin e 4-t lexohet në 2 forma të ndryshme:

1. مَالِكِ يَوْمِ الدِّينِ
2. مَلِكِ يَوْمِ الدِّينِ

b – Surja Bekara, fjala يَخْدَعُونَ  në ajetin 9 lexohet në 2 forma të ndryshme:

1. وَمَا يَخْدَعُونَ إِلاَّ أَنْفُسَهُمْ وَمَا يَشْعُرُونَ
2. وَمَا يُخَادِعُونَ إِلاَّ أَنْفُسَهُمْ وَمَا يَشْعُرُونَ

c – Sipas transmetimit të Asimit, i cili është imami ynë në lexim, meddi munfasil dhe meddi muttasil zgjaten nga 4 elif med. Por, sipas disa imamëve të tjerë meddi munfasil zgjatet 1 deri në 5 elif med; kurse meddi muttasil zgjatet nga 2 deri në 4 elif med. Pra ndryshon nga imami në imam.

d – Fjalët عَلَيْهِمْ – إِلَيْهِمْ – لَدَيْهِمْ lexohen në tri forma:

1. عَلَيْهِمْ – إِلَيْهِمْ – لَدَيْهِمْ
2. عَلَيْهُمْ – إِلَيْهُمْ – لَدَيْهُمْ
3. عَلَيْهِمُو – إِلَيْهِمُو – لَدَيْهِمُو

e – Fjala يَحْسَبُ lexohet në dy forma:

1. يَحْسَبُ
2. يَحْسِبُ

 

Urtësia e ekzistencës së më tepër se një kirâeti

Në lidhje me këtë çështje mund të përmenden disa pika të rëndësishme.

1 – Në radhë të parë ekzistenca e kirâetev e ka shtyrë ymetin që ta ruajnë më me kujdes tekstin e Kur’anit duke i mbajtuar ata në vigjilencë për çfarëdolloj deformimi të mundshëm. Kirâetet tregojnë që myslimanët janë treguar shumë strikt dhe të kujdesshëm në ruajtjen e tekstit origjinal, megjithëse nuk ka qenë punë e lehtë.[29]

2 – Kirâetet, duke iu përshtatur dialekteve të zonave të ndryshme arabe, bëri të mundur që populli, i cili në përgjithësi nuk dinte shkrim e lexim, të mos vështirësohej tepër në leximin e Kur’anit. Në këtë mënyrë ata patën mundësinë ta lexojnë Kur’anin pa gabime.[30]

3 – Kur’ani, si një mrekulli hyjnore, erdhi me sfidën se përsëritja ose shkrimi një diçkaje të ngjashme me të ishte e pamundur. Këtë ai e tregoi më se qartë dhe vazhdon ende ta tregojë. Me anë të kirâeteve dhe shtatë shkronjave, Kur’ani nuk e kufizoi fushën, në të cilët ishte autoritet vetëm, me një dialekt, por ai e zgjeroi atë duke i përfshirë të gjitha dialektet e gjuhës arabe.[31]

4 – Kur’ani me dy lexime në një fjalë të vetme arriti të japë dy dispozita të ndryshme, të cilat medh’hebet i kanë përdorur si argumente.[32]

 

Përfundim

Ashtu siç thotë edhe ez-Zerkeshî, Kur’ani dhe kirâetet janë gjëra të ndryshme, të cilat nuk duhen ngatërruar me njëra-tjetrën. Kur’ani është fjala e dërguar Profetit Muhammed sal’lallahu alejhi ue sel’lem si një shpallje e mrekulli hyjnore (muxhize), kurse kirâetet janë mënyrat se si kjo fjalë lexohet me med, kasr, imâle, idgâm, etj, të cilat janë transmetuar në gradën muteuâtir prej sahabeve.[33]

Kjo fushë është edhe më e sulmuara nga orientalistët, të cilët në çdo mënyrë mundohen të sulmojnë autenticitetin e Kur’anit Famëlartë. Kjo është edhe një nga arsyet që kirâetet duhen studiuar mirë dhe me kujdes, sepse në çdo moment njeriu mund të bjerë në grackën e këtyre sulmeve, gjë që për fat të keq ka ndodhur edhe më parë. Prandaj është një temë që kërkon vëmendje, maturi e kujdes.

Gjatë gjithë shkrimit u munduam të paraqesim një panoramë të përgjithshme në mënyrë që të japë një ide në lidhje me çështjen e kirâeteve. Por jemi të sigurtë, që një artikull nuk mund të jetë i mjaftueshëm për këtë temë. Për këtë arsye këshillojmë që lexuesit të shfletosin edhe libra të tjerë dhe urojmë që kërkimet në këtë temë të vazhdojnë edhe më tej.

 

 

Bibliografia

Demirci, Muhsin, Kur’an Tarihi, Ensar Neşriyat, Botimi II, Stanboll 2005.

el-Bejhâkî, Ebû Bekr Ahmed b. Husejn b. Alî, es-Sunenu’l-Kubrâ, Mexhlisu Dâirati’l-Meârifi’-Nidhâmijje, Botimi I, I-X, Hajdar Abad 1925,

el-Buhârî, Ebû Abdillah Muhammed b. Ismâîl, Sahîh, Dâr Tauki’n-Nexhât, I-IX, Bejrût-Lubnân 2001,

el-Kattân, Mennâ’, Mebâhith fî Ulûmi’l-Kur’ân, Mektebetu’l-Meârif, Botimi III, Rijâd 2000.

et-Taberî, Ebû Xha’fer Muhammed b. Xherîr, Xhâmiu’l-Bejân fî Te’uîli’l-Kur’ân, (t’hk: Ahmed Muhammed Shâkir), Muessesetu’r-Risâle, , I-XXIV, Bejrût-Lubnân 2000.

ez-Zerkânî, Muhammed Abduladhim, Menâhilu’l-Irfân fî Ulûmi’l-Kur’ân, Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, Botimi I, Lubnân-Bejrût 1995

Ibn Ebî Dâvûd, Ebû Bekr Abdullah b. Sulejmân, Kitâbu’l-Mesâhif, Botimi II, Dâru’l-Beshâiri’l-Islâmijje, Bejrût-Lubnân 2002.

Ibn el-Xhezerî, Ebu’l-Hajr Muhammed b. Muhammed, en-Neshr fi’-Kirâêti’l-Ashr, Dâru’l-Kutubi’l-Ilmijje, Bejrût, I-II, Lubnân-Bejrût (Pa datw),

Ibn Mandhûr, Ebu’l-Fadl Xhemâluddîn Muhammed, Lisânu’l-Arab, Dâru’s-Sâdir, Bejrût-Lubnân 1990.

Karaçam, Ismail, Kur’ân-ı Kerîm’in Faziletleri ve Okuma Kâideleri, İFAV, Botimi 11, Stanboll 2005.

Muslim, Ebu’l-Husejn Muslim b Haxhxhâxh, Sahîh, Dâr Tajbe, Rijâd 2006Yıldırım, Suat, Ana Hatlarıyla Kur’ân-ı Kerîm ve Kur’ân İlimleri Giriş, Ensar Yay., Stamboll 2009.

Saîd b. Mansûr, Ebû Uthmân Saîd b. Mansûr b. Shu’be el-Horasanî, Sunen, Dâru’l-Asîmî, I-V, Rijâd 1993.

Temel, Nihat, Kırâat ve Tecvîd Istılahları, İFAV, Botimi II, Stanboll 2009.

 

---