Kontributi i ulemave dibranë për çështjen shqiptare

Dec 10, 2013 Zani i Nalte Histori, Studime 0

nga Mr. Ruzhdi Lata-Dibër e Madhe, Maqedoni

Në kuadër të të gjithë patriotëve shqiptarë bën pjesë edhe një plejadë e konsiderueshme e ulemave të Dibrës, të cilët përveç njohurive profesionale fetare që kishin arritur gjatë shkollimit në qendrën e Perandorisë Osmane, Stamboll, kishin kultivuar edhe atdhedashurinë. Për këtë, atyre u mundësonte edukimi dhe shkollimi islam i mirëfilltë, i cili në parimet kryesore ka edhe atdhedashurinë, ngase askush nuk mund të jetë besimtar i mirë nëse nuk ka dashuri maksimale ndaj atdheut të vet. Po ashtu, ulematë dibranë kishin edhe një inspirim vendor të Dibrës ku gjithmonë respekti, dashuria, përkushtimi dhe angazhimi për çështjen kombëtare ishte parim i domosdoshëm për çdo njeri. Ulematë dibranë njihnin mirë historinë dhe traditën e Dibrës, kanunin dhe raportet shoqërore, familjet patriotike etj., kështu që ishin të brumosur me idenë maksimale të përkushtimit për çështjen shqiptare, për tokat shqiptare dhe për ardhmërinë e shqiptarëve.

Ulematë dibranë kishin edhe një përparësi shumë të madhe, ngase në detaje e njihnin historinë, fenë dhe egërsinë e sllavëve që i rrethonin trojet shqiptare. Ata denjësisht i mbetën besnikë gjuhës shqipe, ruajtjes së traditës shqiptare në rrethin e Dibrës dhe lidhshmërisë së Dibrës me qytetet dhe trojet tjera shqiptare, si me Kosovën, Shkodrën, Elbasanin, Vlorën etj.

Ata ulema që u shkolluan në Stamboll, disa prej tyre, kishin fatin që drejtpërdrejt të njihen me vëllezërit Frashëri dhe me të gjithë patriotët shqiptarë, që vepronin dhe punonin në Stamboll. Kështu që, kuadri fetar islam i rrethit të Dibrës, denjësisht, sa ishte i pajisur me mësimet islame, aq ishte i pajisur edhe me idetë për çështjet kombëtare shqiptare.

Dibra, si regjion dhe territor, kishte specifikat e veta për kultivimin e islamit dhe të patriotizmit. Dibranët, që në periudhën e Osmanlinjve, dinin të dallonin përkatësinë fetare me sistemin politik të kohës. P.sh. Dibra është e njohur me nëntë malet, të cilat nuk e njihnin sistemin politik, nuk jepnin ushtarë, nuk paguanin taksa, por Islamin e kishin pranuar për fe. Në këtë ambient, duhej të punojë dhe të kontribuojë edhe predikuesi fetar. Që predikuesi fetar ka ditur të jetë efektiv në këtë ambient dhe i dobishëm, vërtetojnë shumë të dhëna. Njëra prej tyre është se, përderisa shumë individë shpërbleheshin me lira floriri, apo me dhuratë të ndonjë çifligu nga osmanlinjtë, në anën tjetër asnjë predikues fetar, asnjë hoxhë nuk kishte pranuar ndonjë çiflig, pronë apo diçka tjetër nga osmanlinjtë.

Predikuesit fetarë në Dibër, historikisht kishin unin dhe egon islame dhe kombëtare. Këta predikues, sa ndjenin obligime dhe detyrime ndaj Perëndisë, aq ndjenin obligime dhe detyrime ndaj popullatës-shqiptarëve. Jo rastësisht, Said Najdeni, në veprën “Ferrëfenjësja e myslimanëve” botohet në Sofja në vitin 1900, kur ende nuk ishte formuar alfabeti i gjuhës shqipe, thotë: “Para Zotit dhe popullit do të jenë përgjegjës të gjithë ulematë-hoxhallarët dhe intelektualët e kohës, pse në kohën e tyre ndër shqiptarët ka pasur ndarje dhe përçarje, vrasje dhe armiqësi.” Po ashtu, Said Najdeni i shtyrë nga ndjenja për ardhmërinë shqiptare, në vitin 1988, në kushte jashtëzakonisht të vështira, hapi shkollën shqipe në Dibër të Madhe.

Në frymën e interesit kombëtar kanë punuar të gjithë ulematë e Dibrës, por në kuadër të kësaj mund të veçojmë aktivitetin e disave prej tyre, si p.sh. Haxhi Vildanin nga Reka e Dibrës, i cili në Stamboll merrej me çështje teologjike dhe filozofike. Ka të shkruara disa vepra në gjuhën perse dhe njëkohësisht ishte shok dhe bashkëpunëtor i vëllezërve Frashëri. Për karakterin islam dhe patriotik që kishte, jo rastësisht, u zgjodh delegat në Kongresin e Manastirit, ku me një nivel të lartë fetar, arsimor dhe patriotik, argumentoi se asgjë të keqe nuk ka nëse gjuha shqipe shkruhet me alfabet latin. Ky ishte një inspirim i Haxhi Vildanit nga Naim Frashëri, që edhe gjuha shqipe është gjuhë Perëndie. Të njëjtit person, vëllezërit Frashëri ia besuan misionin më të rëndësishëm arsimor për trojet shqiptare dhe e emëruan kryesues të këshillit për hapjen e shkollave shqipe gjithkund ku banojnë dhe jetojnë shqiptarë.

Është obligim moral dhe fetar, që kur t’i kujtojmë vëllezërit Frashëri dhe Haxhi Vildanin, të mos e harrojmë hoxhë Maliq Tanushën, i cili jetonte në Stamboll, por kishte një pasuri të konsiderueshme, të cilën e vendosi në dispozicion për shpenzimet e aktiviteteve patriotike, arsimore dhe atdhetare të shoqërisë shqiptare të Stambollit dhe e harxhoi të tërën për interesin e atdheut.

Përderisa, Haxhi Vildani dhe Hoxhë Maliq Tanusha, vepronin dhe punonin në Stamboll, në territorin e Dibrës kishim edhe disa ulema, të cilët pas besimit në Perëndinë, në profetin Muhamed (a.s.), i besonin zgjidhjes së çështjes shqiptare përmes arsimimit. Hoxhë Muglica dhe Kurt Balla, në malësinë e Dibrës, arritën të themelojnë një bibliotekë të pasur dhe e pranuan për mision propagandën për afirmimin dhe nevojën e hapjes së normales në Elbasan.

Besojmë se nuk ka shembull më të mirë për atdhedashurinë, për mësimin e gjuhës shqipe dhe për qenien shqiptare, sesa shembulli i një hoxhe, i cili në gjeneratën e parë të Normales së Elbasanit, ku prej njëzet e nëntë nxënësve, shtatë ishin të familjes së Hoxhë Muglicës.

Peshën e punës së këtyre hoxhallarëve më së miri mund ta kuptojmë prej maltretimeve, që u bënë serbët kur i arrestuan dhe u vendosën samarë në shpinë duke u thënë, se ne kështu do t’i shpërblejmë patriotët, por ata nuk u zmbrapsën, mbetën në historinë e ndritur të popullit shqiptar dhe Normalja e Elbasanit vazhdoi punën, kurse, fatkeqësisht, bibliotekën e hoxhës e dogjën.

Politika sllave antishqiptare serbe, zgjodhi për myfti të Ohrit, Aziz Lilën nga Klenja e Dibrës, duke shpresuar se do t’u shërbejë interesave serbe në Ohër, mirëpo Azizi ishte hoxhë, ishte shqiptar dhe nuk mund ta tradhtonte shpirtin e vet. Kështu që serbët, në mënyrë zyrtare, e përcollën deri në kufirin shqiptar dhe me të shkelur në tokën shqiptare, pasoi pushkatimi. Vdiq i përzënë nga serbët, por i nderuar për virtytet e larta patriotike dhe islame.

Sot, ne dibranët dhe të gjithë shqiptarët jemi të nderuar me këto personalitete dhe shembulli i tyre duhet të na shërbejë për aktivitetin, qëndrimin, sjelljen, angazhimin dhe përkushtimin tonë.

Aktiviteti i ulemave dibranë për çështjen shqiptare, kulmon me paraqitjen e Haxhi Vehbi Dibrës për nevojat e popullit të vet. Një personalitet me plot virtyte të larta islame, i edukuar nga Kur’ani, i cili shembull e kishte profetin Muhamed (a.s.), me vlera të jashtëzakonshme fetare, me fisnikëri dhe zgjuarsi të pakrahasueshme njerëzore, me gatishmëri për sakrificë, me fjalor bindës, të arsyeshëm dhe plotë dituri, që më shumë i përngjante një engjëlli, sesa një njeriu, i dha për detyrë vetes që t’i shërbejë atdheut në çdo moment dhe situatë. Kështu që, kur turqit përgatitnin Kongresin e Dibrës (1909) për ta devalvuar atë të Manastirit, Haxhi Vehbiu u zgjodh kryetar i kongresit dhe me zgjuarsinë dhe fleksibilitetin e tij politik, mundësoi që, kongresi të përfundojë në interes të shqiptarëve. Ai ishte myfti i Dibrës së Madhe, por ishte edhe anëtar i klubit patriotik “Bashkimi”, të cilin e themeloi Hafiz Sherif Langu.

Situatat politike në Dibër dhe rrethinë për çdo vit vështirësoheshin. Ishte fundi i Perandorisë Osmane, ku ambiciet serbe, bullgare, malazeze, greke dhe italiane, për të grabitur tokat shqiptare, dukeshin haptazi. Këtë më mirë se çdo kush e kuptuan Haxhi Vehbi Agolli dhe Sherif Langu. Kur paria e vendit priste se kush do të vijë nga Mavrova, serbët apo bullgarët, këta dy (Haxhi Vehbiu dhe Sherif Langu), në petkun e hoxhës, morën rrugën për Vlorë që të marrin pjesë dhe të kontribuojnë në shpalljen e pavarësisë në vitin 1912. Në këtë ngjarje të madhe të shqiptarëve, myftiu i Dibrës u zgjodh kryetari i Senatit të parë Shqiptar.

Në këtë njëqind vjetor, ne dibranët e ndjejmë për obligim ta nderojmë me të gjitha ndjenjat shpirtërore, madhërinë e plakut të Vlorës, Ismail Qemalin, për dy arsye: e para: kur Sait Najdeni kishte marrë rrugën për Tripoli, pushoi në Romë, ku gjendej edhe plaku i Vlorës të cilin e njihte që në Stamboll. Ai (Ismail Qemali) gjeti mjekët më të mirë të Romës për ta shëruar Sait Najdenin. Dhe e dyta: nuk ka nder më të madh se atë që na bëri Ismail Qemali, i cili kur udhëtonte jashtë shtetit, punët shtetërore ia besonte Haxhi Vehbiut, kurse nënkryetar e kishte Don Nikoll Kaçorin nga Lura e Dibrës.

Haxhi Vehbiu pas themelimin të shtetit shqiptar merr pjesë edhe në një aktivitet tjetër patriotik, ndihmon dhe furnizon me ide dhe armë kryengritjen shqiptare kundër serbëve në vitin 1913. Haxhi Vehbiu, pas këtij përkushtimi patriotik, përsëri i kthehet shërbimit fetar, duke e gërshetuar me atë kombëtar dhe themelon Komunitetin Mysliman Shqiptar.

Në themelimin e Komunitetit Mysliman Shqiptar, kontributi i Haxhi Vehbiut është i jashtëzakonshëm, sepse në mënyrë shumë të kulluar diti të gërshetojë interesat fetarë me ata kombëtarë. Kështu që, rreth vetes tuboi hoxhallarët më të ditur dhe më patriot të kohës, si Hafiz Ali Korçën, Ibrahim Dalliun, Hafiz Ismet Dibrën, Hafiz Xhelalin nga Dibra, Haki Sharofin etj., për të ngritur dhe themeluar medresenë e Tiranës. Ai nga Stambolli solli Hafiz Ismet Dibrën, një ulema, një pedagog, një filozof, për të përgatitur plan-programet mësimore për fillimin e punës në Medrese.

Ulematë dibranë pas vitit 1912, deri në fillimin e Luftës së Dytë botërore ishin shëmbëlltyrë të atdheut dhe të Islamit. Vazhduan rrugën e Haxhi Vildanit, të Hoxhë Muglicës, të Kurt Ballës, Azis Lilës, të Sait Najdenit etj. Kështu që, në këtë periudhë na paraqitet, me plot dinjitet dhe prezantim të shkëlqyeshëm atdhetar dhe kombëtar, Hafiz Ismet Dibra, drejtor i Medresesë së Tiranës; Muharem Mullai, vaizi kryesor i Tiranës; Haki Sharofi, mësues i gjuhës shqipe dhe edukatës fetare; Hafiz Xhelali; Sherif Langu, kryetari i ulemave të Shqipërisë etj.

Kontributi i këtyre ulemave dibranë u vlerësua nga të gjithë shqiptarët dhe jo rastësisht, me rastin e njëzet e pesë vjetorit të pavarësisë, mbreti i parë i shqiptarëve, Ahmet Zogu, dekoron tetë hoxhallarë nga Dibra për veprimtari patriotike dhe fetare. Fatkeqësisht, sistemi monist, diktatorial i Enver Hoxhës, këta njerëz të nderuar i dënon me burg: Hafiz Sherif Langun, pjesëmarrës në shpalljen e pavarësisë, themeluesin e klubit patriotik “Bashkimi”, e dënoi me shtatë vjet burg; Haki Sharofin e izoloi në aktivitet, edhe pse aftësitë e tij maksimalisht i shfrytëzoi në kompletimin e dokumentacionit të arkivit shtetëror. I mundoi të gjithë ulematë për të çrrënjosur bindjen islame, mirëpo këta ulema aq shumë kishin punuar, saqë edhe pas një ndalese kushtetuese dyzetvjeçare, për aplikimin e fesë, pas shpalljes së demokracisë, u ringjallën ndjenjat dhe mësimet e ulemave nga njerëzit të cilët kishin ndenjur me ta dhe nga nxënësit që kishin mësuar prej tyre.

Nga e gjithë kjo mund të përfundojmë, se besimin në Zotin dhe dashurinë ndaj atdheut nuk mund të ta marrë askush. Kështu që, na mbetet për obligim dhe parim jetik, ashtu siç Profeti deshi Mekën dhe Medinën, ne ta duam Shqipërinë.[1]

[1] Kumtesë e mbajtur me rastin e 100 vjetorit të shtetit shqiptar, në Konferencën Shkencore “Kontributi i prijësve myslimanë në formësimin e vetëdijes dhe identitetit kombëtar” organizuar nga Komuniteti Mysliman i Shqipërisë, Bashkësia Islame e Kosovës dhe Bashkësia Fetare Islame e Maqedonisë më 28-29 shtator 2012, Universiteti Bedër, Tiranë.