“Abetaret  shqipe dhe pavarësia kombëtare-vështrim rreth  abetareve  dygjuhëshe shqip-italisht”

Feb 27, 2015 Zani i Nalte Gjuhë-letërsi, Studime 0

nga Ma. Lindita Kazazi  & Prof. Dr. Njazi  Kazazi

Universiteti i Shkodrës “Luigj Gurakuqi”

Historia e abetareve të gjuhës shqipe është e vjetër dhe e lavdishme. Me abetaret janë të lidhura përpjekjet e shqiptarëve për mbijetesë përballë pushtimeve të njëpasnjëshme. Me përmbajtjen e tyre ato ndikuan fuqishëm në edukimin e gjeneratave të tëra me ndjenjat më të larta atdhetare dhe fisnike. Ato ndikuan në ruajtjen dhe mbajtjen gjallë të  gjuhës së ëmbël shqipe dhe trashëgiminë e saj brez pas brezi.

Abetarja, si asnjë libër tjetër në të gjithë rruzullin tokësor, lidhet ngushtë me jetën e çdo fëmije që ulet për herë të parë në bankat e shkollës. Me këtë libër fillon dhënia dhe përvetësimi i një kulturë dhe arsimimi të programuar. Me të mësojnë lexim-shkrimin në gjuhën amtare, por veçanërisht për ne shqiptarët ajo ka pasur funksione shumëplanëshe.

Rilindësit tanë e kanë konsideruar si  “abetare të parë” veprën e Pjetër Budit, që u botua në Romë, më 1621. Kalendari i Shoqërisë “Dija” në Vjenë, më 1908, në faqen 3 shkruan se “Më 1621, kur doli në dritë libri shqip “Speculum confessionis”, e të ndyerit Emz. Budi, u lind edhe i pari abetar shqip”.[1]

Abetaret për nga metoda janë shumë të ndjeshme ndaj çdo hopi pedagogjik, ndaj çdo bumi teknologjik, duke iu përshtatur kurbës së zhvillimit të pandërprerë të didaktikës bashkëkohore. Këtu e gjen shpjegimin  dhe preokupimin e përfaqësuesve më të shquar të kulturës shqiptare që morën përsipër autorësinë e këtyre testeve, si: N. Veqilharxhi, K. Kristoforidhi, D. Boriçi, S. Frashëri, A. Kulluroiti, V. Ruso, N. Mjeda, L. Gurakuqi, P. Qiriazi, M. Logoreci, A. Xhuvani, K. Xhumari, R. Hoxha, Xh. Gega, Q. Batalli, M. Gjevori, Gj. Gjokaj, F. Camaj, A. Mustafa, F. Mjaku etj., etj. Por në vitet që po flasim, dolën edhe firma të reja si: Lef Nosi, Jashar Erebara, Nikolla Lako, Kolë Kamsi, Marko la Piana, Thoma Papa Pano, Dhimitër Paparisto, Shefqet Daiu, Simon Shuteriqi, Hafiz Ali Korça etj.

 Gjatë punës për hartimin e monografisë “Abetaret shqipe dhe trajektorja e tyre historiko-pedagogjike”, së bashku me Prof. Dr. Shefik Osmanin[2], paraqitëm librin që u botua nga Ministria e Arsimit dhe Shkencës, Tiranë, 2000, me 367 faqe, analizuam të gjitha abetaret e gjuhës shqipe gjatë gjithë periudhës deri tani dhe arritëm në përfundimin se:

Në jetën e saj mbi 168 vjeçare, ky tekst mësimor që numëron rreth 225 abetare shqipe dhe ribotime, në të gjitha trojet shqiptare dhe më gjerë, u lidh, si asnjë tjetër, me historinë e arsimit shqiptar, shkollën dhe gjuhën shqipe. Gjeografia e Abetareve shqipe është e gjerë dhe përfshin trojet shqiptare dhe jashtë tyre si në: Bukuresht, Stamboll, Bruksel, Sofje, Vjenë, Napoli, Selanik, Athinë, Paris, Milano, Bari, Worçester, Laipcig, Konstancë, Aleksandri të Egjiptit etj.[3]

Për  vetë kushtet historiko-shoqërore të Shqipërisë, abetarja kreu funksione të ndryshme, si:

• Mjet pune për mësimin e gjuhës së shkruar shqipe dhe jo vetëm nga fëmijët, por edhe nga të rriturit.
• Për mëkimin e idesë së lirisë kombëtare dhe shoqërore.
• Mjet për zgjimin e ndërgjegjes kombëtare.
• Hapi rrugën dhe krijoi përvojën në fushën e teksteve tona origjinale shkollore etj.

Për nga koha krijimit të abetareve shqipe (kujtojmë se Naumi më 1845 botoi “Fare i ri

ëvetar shqip…” ) ne nuk jemi më të vonuar në krahasim me abetaret Ballkanike: të rumunit George Lazar (1820), të bullgarit Petrer Beran (1824), të serbit Vukë Karaxhiç (1827) dhe autorit të abetares greke [4].

Viti 1912 ishte “fatlum” edhe për botimin e abetareve shqipe. Vetëm këtë vit u botuan 7 abetare shqipe, ndryshe nga vitet e tjera që kishte një numër më të vogël, si p.sh.: më 1913: vetëm 2 abetare, 1914: 2 të tilla, 1915: 3, 1916: 3, 1917: vetëm 1, 1918: vetëm 1 dhe më 1919: 3 abetare shqipe.

Vitin e Pavarësisë së Shqipërisë, siç thamë, u botuan:

1. Anonim: Abetari i vogël shqyp. “Nikaj”. Shkodër, 1912, 32 f.
2. D/iogjen/ H/arito/: Abetari i gjuhës shqipe. Mot i parë. Athinë, 1912. 62 f. me il.
3. D/iogjen/ H/arito/: Shtimi i abetarit shqip për çunat. Athinë, 1912. 56 f. me il.
4. Anonim: (Editor Lef Nosi). Abetare shqipe për djelmoshët gegë. Shtypje e parë. Shtypshkronja Tregtare Nderkomëtare. Manastir, 1912. 16 f.
5. Anonim: Abetare toskërisht. Përshtypjë e gjashtë. Sofje, 1912. 16 f.
6. Anonim /Jashar Erebara/: Abeceja shqype e Kumanoves. Botim i Klubit shqiptar të Kumanovës. Supliment i gazetës “Shkupi”. Shkup, 1912.

Por ne do të ndalemi në abetaren shqip-italisht, duke e shikuar në një këndvështrim të ri, jo duke përsëritur ato që kemi thënë në botimin tonë.

7. Anonim: Abetari për fmit qi msojnë shqip-italisht. Për msimoret e Shqipëries. / Il SILLABARIO për i bambini che studiano Albanese-italiano. Per le scuole d’Albania / . Botues “Antonio Vallardi”, Milano,  Genova, Roma, Napoli, 1912. 64 faqe me ilustrime dhe një 1 hartë. Teksti u botua në janar  të vitit 1912.

Nga përmbajtja e tij, trajtimi didaktik si dhe teknikat e shtypit, ky tekst ndryshon ndjeshëm në krahasim me ato tekste abetaresh të autorëve shqiptarë.  (Kujtojmë se në nëntor të vitit 1913, botohet nga ajo shtëpi botuese edhe teksti “IL COMPLIMENTO dell Sillabario albanese-italano”).

Në faqet e para të këtij libri jepen të gjithë tingujt-shkronjat e italishtes dhe shqipes me shembujt përkatës dhe me rregullat e shqiptimit. Këtu shihet dallimi i dy gjuhëve, në alfabetet përkatëse, duke bërë sqarimet e nevojshme për secilin rast.

Mësimet fillojnë me tingullin “i” dhe “u”, pastaj vijojnë me tingujt e tjerë. Në faqen 9 vijon puna  me rrokjet, siç thotë edhe titulli “Sillabario…”, nga italishtja “sillaba”, rrokje. (Këtë e gjejmë në një tekst tjetër, të viteve të fundit, “Dizionario di Didattica” di Leonardo Trisciuzzi, (Trishuci) Edizioni ETS, 2011, f. 439), ku thotë se “…silabari-rrokjësori (sillabario), është teksti shkollor, që shërbente për mësimin e leximit me rrokje, apo thënë ndryshe metoda e rrokjeve”. (Po aty, f. 378).

Si metodë për paraqitjen e tingullit të ri është përdorur ajo sintetike (saktësisht kombinimi i metodës së tingujve dhe i metodës rrokjesore, që zë vendin kryesor, ashtu siç vetë teksti italisht “Il sillabario…”, pra veprohet me këtë rrugë metodike: jepet tingulli i ri, bashkohet ai me të gjitha zanoret, duke ndërtuar rrokjet e hapura e të mbyllura, të mundshme si: va, vu, vo, ve, vi dhe av, uv etj. Dhe pjesën në gjuhën shqipe: ka, ku, ky, ko, ke, kë, dhe ak…etj. (Shih fotokopjet për librat në fjalë të bëra për  rrokjet: va… dhe ku…)

Në vitet që u botuan këto tekste, në Shqipëri ishin hapur disa shkolla nga Italia, si në Veri edhe në Jug. Këto tekste u përpiluan pikërisht për këto shkolla ashtu siç kuptohen nga titulli ato janë botuar “…për fmit qi mësojnë shqip-italisht”.

Ndryshe nga shumë abetare te tjera, që e fillojnë procesin e të mësuarit të gjuhës së shkruar nga leximi, në këtë tekst fillohet nga shkrimi. Kështu secila shkronjë e re vihet në fillim të faqes, paraqiten elementet e saj që janë viza të pjerrëta, të përkulura, ovale etj., të cilat duke u bashkuar formojnë shkronjën e re të dorës. Si model përdoret shkrimi i pjerrët.

Të dy tekstet kanë një vëllim prej 120 faqesh, shtypur sipas modelit të teksteve italiane, Nga përmbajtja e tyre, trajtimi didaktik si dhe teknika e shtypit, tekstet ndryshojnë ndjeshëm në krahasim me ato të autorëve bashkëkohës shqiptarë të botuara në Shqipëri dhe jashtë saj, me ilustrime shumë të bukura, bardh e zi.

Nga pikëpamja e vendit që zënë dy gjuhët “Abetari…” ndahet në dy pjesë: pjesa e parë prej 48 faqesh, ku mbizotëron gjuha italiane, ka vetëm pak fjalë dhe shpjegime shqip, kryesisht vetëm për tinguj-shkronja që ndryshojnë me italishten.

Ndërtimi i frazës shqip nuk është i pastër. Përdorimi i disa fjalëve herë gegërisht e herë toskërisht brenda një teksti. Ose fjalën Shqipëri e gjejmë në forma të ndryshme, si: Shqypri, Shqypni e Shqypënia,  (“Abetari…” f. 63 dhe “Përkrysimi …” f. 37),  ia ulin vlerat teksteve.

Pavarësisht nga këto që thamë, kemi mendimin se këto tekste janë një kontribut për gjuhën shqipe, aq më tepër të botuara nga një shtëpi botuese prestigjioze, dhe kanë ndihmuar nxënësit shqiptarë të kohës për mësimin e gjuhës amtare.

[1]. Shefik Osmani, Njazi Kazazi: Abetaret shqipe dhe trajektorja e tyre historiko-pedagogjike. Botim  i MASH dhe shtëpisë botuese “Idromeno”, Tiranë, 2000, f. 20.

[2]. Prof. dr. Shefik Osmani (1923-2012), pedagog e didakt i njohur, autor (dhe bashkautor) i më shumë se 40 veprave me karakter didaktik (i qindra artikujve) të cilat janë paraqitur në librin “Në gjurmët e një didakti” (Nga veprimtaria dhe trashëgimia e didaktit Sh. Osmani). Botim i Institutit të Kurrikulës dhe Standardeve, Tiranë, 2005, f.  444.

[3]. Sh. Osmani, Nj. Kazazi: “Abetaret shqipe…”. Botim i MASH. Tiranë, 2000, f. 13.

[4]. Po aty, f. 54.