Kriza e familjes shqiptare në vitet e regjimit komunist: Divorcet në vitet 60-të

Nov 17, 2021 Zani i Nalte Histori 0

nga Dr. Hasan Bello, Instituti i Historisë, Qendra e Studimeve Albanologjike

Abstrakt

Vendosja e regjimit komunist në nëntor të vitit 1945-së do të shoqërohet me ndryshime rrënjësore, jo vetëm në fushën social-ekonomike dhe politike, por edhe në ndryshimin e strukturës familjare të shoqërisë shqiptare. Përpjekjet e shtetit komunist për emancipimin e gruas, arsimimin, indoktrinimin ideologjik marksist-leninist dhe duke e angazhuar atë në procesin e industrializimit të vendit do të shoqërohen me rritjen progresive të numrit të divorceve.

Kjo situatë ishte rrjedhojë e disa faktorëve objektivë. Kështu, sapo erdhi në pushtet Partia Komuniste Shqiptare, i vuri vetes si qëllim të luftonte “zakonet prapanike” dhe një sërë traditash që kishin ndikuar pozitivisht për konservimin e vlerave familjare të shoqërisë shqiptare. Në radhë të parë këtu vinin ato tradita që e kishin burimin nga besimet fetare siç Islami dhe Krishterimi, të cilat luanin një rol pozitiv për stabilitetin social të familjes dhe shoqërisë.

Erozioni moral që shoqëria pësoi nga politikat indoktrinuese të regjimit komunist u pasqyruan në goditjen që mori familja dhe në rritjen e shpejtë të numrit të divorceve krahasuar kjo me periudhën para vitit 1945-së. Prandaj studimi i këtij fenomeni nga historianët dhe sociologët përbën një fushë me interes dhe të pastudiuar ende sot e kësaj dite ashtu siç duhet.

Në këtë kumtesë do të përpiqemi të analizojmë dhe pasqyrojmë disa aspekte kryesore të divorcit, duke u mbështetur në burimet arkivore të kohës.

Sipas statistikave zyrtare në vitet 1952-1953 kemi një rritje të ndjeshme të padive të shqyrtuara për zgjidhje martese nga gjykatat. Gjatë vitit 1954 kjo shifër pësoi një rënie relative. Kështu, nga 1521 padi të shqyrtuara 981 u pranuan, duke përfunduar me divorc, 418 u refuzuan, 59 përfunduan me pajtim, 59 u pushuan dhe 4 u konsideruan jashtë kompetencës. Arsyeja e kësaj rënie nëse ishte një fenomen i rastësishëm apo një tendencë që do të vazhdonte edhe përgjatë vitit 1955 nuk dihej me saktësi. Ekzistonte pikëpamja se shumë nga martesat e parealizuara siç duhej para vitit 1945, ishin zgjidhur për shkak të kushteve juridiko-sociale dhe frymës emancipuese që kishte krijuar regjimi komunist.

Numri i padive të shqyrtuara për zgjidhje martese nga gjykatat shqiptare në vitet 1952-1954[1]

Viti	Nr. i padive të shqyrtuara për zgjidhje martese	Nr. i padive të refuzuara nga gjykata për zgjidhje martese	Nr. i padive të pranuara nga gjykata për zgjidhje martese
1952	2412	–	–
1953	1622	–	–
1954	1521	418	981

Për sa i përket shtrirjes gjeografike të divorcit në shkallë vendi, më tepër padi ishin regjistruar në qarkun e Korçës (238), pastaj vinte qarku i Vlorës (224), Tiranës (210), Beratit (159), Gjirokastrës (147), Durrësit (135), Shkodrës (135), Elbasanit (134), Peshkopisë (103), Kukësit (36). Numri i padive për divorc të ngritura nga burrat nuk kishte shumë ndryshim nga gratë. Në vitet 1951-1952-1953, 49% ishin ngritur nga burrat dhe 51% nga gratë. Në vitin 1954, 785 padi ose 52% ishin ngritur nga burrat dhe 736 padi ose 48% ishin ngritur nga gratë. Paditë e pranuara nga gratë dominonin me një përqindje të vogël krahasuar kjo me paditë e pranuara nga burrat. Kjo për shkak se gratë, si rezultat i rrethanave tepër të vështira ekonomike dhe paragjykimeve që ekzistonin, ishin më të matura kur kërkonin zgjidhjen e martesës. Një gjë e tillë reflektohej edhe në të dhënat për fajësinë, që kishte shkaktuar tronditjen e lidhjes bashkëshortore. Kështu, nga martesat e zgjidhura në vitin 1954, 395 ose 40% ishin zgjidhur për fajin e burrit, 245 ose 25% për fajin e gruas, 213 ose 22% për fajin e të dyve, 128 ose 13% për fajin e asnjërit.

Por kur vinte puna për shkaqet e divorceve dilte në pah kriza e familjes shqiptare në vitet e regjimit komunist. Gjithmonë kjo krahasuar me një apo dy dhjetëvjeçarë më parë. Kjo sepse edhe vetë regjimi komunist kur vlerësonte arritjet në fusha të ndryshme të ekonomisë, arsimit apo shëndetësisë i krahasonte ato me vitet e regjimit zogist. Sipas të dhënave të hartuara nga Ministria e Drejtësisë, në vitin 1954, për 649 padi ose 66% ishte vendosur zgjidhja e martesës në bazë të nenit 86 të Kodit të familjes, për tronditje të marrëdhënieve bashkëshortore; në 128 raste ose 13% për lënie ligësisht; në 127 raste për shkelje kurore; në 49 raste për dënim të njërit nga bashkëshortët nga gjykata; në 19 raste për keqtrajtim ose fyerje të rëndë; në 7 raste për sëmundje të pashërueshme; në 1 rast për mungesë dhe në 1 rast për atentat kundër jetës.[2]

Për të frenuar këtë erozion, që familja shqiptare po pësonte për shkak të ndryshimit të jetës social-ekonomike dhe politike, u propozua që kur të hartohej Kodi i ri i familjes, si shkak i zgjidhjes së martesës të parashikohej vetëm tronditja e marrëdhënieve bashkëshortore, i cili të përfshinte në vetvete edhe shkaqet e tjera. Kjo do të thoshte se autoritetet zyrtare nuk dëshironin evidentimin e shkaqeve specifike, që shumë bashkëshortë i çonte drejt zgjidhjes së martesës. A ishte kjo fshehje e të dhënave zyrtare me një emërtues të përbashkët për të gjitha shkaqet? Pse regjimi komunist i trembej artikulimit specifik të shkaqeve të divorcit? Sepse të dhënat, si tradhtia bashkëshortore apo të tjera si këto binin ndesh me “moralin socialist”, me propagandën zyrtare të regjimit komunist dhe me revolucionin kulturor të PKSH-së.

Për sa i përket martesave të zgjidhura 845 burra dhe 862 gra e kishin martesën e parë, 118 burra dhe 104 gra martesën e dytë, 17 burra dhe 14 gra martesën e tretë. Ndërsa për sa i përket jetëgjatësisë së këtyre lidhjeve konstatohet se 103 martesa të zgjidhura ose 10 % kishin zgjatur vetëm 1 vit, 744 ose 76% vetëm 9 vite dhe 134 ose 14% mbi 9 vite. Ky është një argument që tregon se tendenca e rritjes së numrit të divorcit kishte ardhur duke u rritur në vitet e regjimit komunist. Pretendimi i autoriteteve zyrtare të kohës se shkaqet kishin ekzistuar para ardhjes së komunistëve në pushtet nuk është i vërtetë. Kjo sepse statistika e vitit 1954 e shpreh qartë se 76% e martesave kishin zgjatur vetëm 9 vite, duke konfirmuar faktin se ato ishin lidhje që ishin realizuar në vigjilje ose pas vendosjes së regjimit komunist.

Në krahasim me vitet e mëparshme Ministria e Drejtësisë konstatonte se ishte ulur numri i martesave të zgjidhura brenda një viti, por ishte shtuar ajo e martesave të zgjidhura brenda 9 viteve. Në lidhje me përkatësinë fetare të çifteve të divorcuara vihet re se te myslimanët numri i tyre ishte 80%, tek ortodoksët 17% dhe te katolikët 3%. Këto përqindje reflektonin në përpjesëtim të drejtë strukturën religjioze të popullsisë shqiptare.[3]

Në emër të emancipimit kulturor dhe “moralit socialist” autoritetet zyrtare të kohës, në përputhje me Kodin e familjes, i shpallën luftë fenomenit të poligamisë. Në fakt ky fenomen nuk ishte shumë i përhapur dhe kishte arsyet e veta sociale, të cilat buronin dhe nga tradita zakonore shqiptare. Kështu, nuk ishin të rralla rastet kur bashkëjetesa me një grua të dytë, e cila nga shteti konsiderohej ilegale, ishte realizuar me miratimin e bashkëshortes së parë. Shkaqe të tilla si steriliteti, moslindja e fëmijëve meshkuj apo bashkëjetesa me gruan e të vëllait të vdekur, etj., etj., ishin arsye thelbësore për ekzistencën e poligamisë kryesisht në zonat rurale dhe më pak në zonat urbane të Shqipërisë. Prandaj, parë nga ky këndvështrim, poligamia nuk ishte krim familjar, por amortizim i problemeve sociale të kohës. Megjithatë lufta kundër saj u trumbetua me të madhe, duke ndikuar, dashur padashur, në shtimin e numrit të divorcit për shkaqe steriliteti, sëmundjesh të ndryshme apo të tjera si këto.[4]

Për të frenuar këto fenomene nga organizatat e rinisë dhe gruas kërkohej që të bënin punë më të madhe sqaruese dhe edukuese me shtresat në fjalë për t’u ngjallur atyre frymën e urrejtjes kundër të ashtuquajturave zakone prapanike të së kaluarës. Të gjithë anëtarët dhe kandidatët e Partisë dhe këshillave popullore të njihnin mirë dispozitat ligjore që dënonin këto zakone, t’i demaskonin ato para popullit dhe të denonconin pranë autoriteteve shtetërore të gjithë ata persona që vazhdonin të mbanin ato në jetë. Me masën e rinisë dhe të grave të zhvilloheshin leksione të veçanta lidhur me dëmin që, sipas autoriteteve të kohës, shkaktonte aplikimi i tyre.[5]

Krizën e familjes shqiptare indirekt e pranonte dhe ministri i Drejtësisë dhe Drejtoria e organeve administrative që merrej me përpunimin e të dhënave lidhur me proceset gjyqësore të shqyrtuara nga organet e drejtësisë në rrethe. Sipas një relacioni të ministrit Bilbil Klosi, në vitin 1958 numri i divorceve kishte pësuar rënie të ndjeshme me 53.5% krahasuar me vitin 1952 kur paditë e shkurorëzimit dhe martesat e zgjidhura kishin arritur kulmin. Ky sukses i pretenduar ishte arritur falë një pune të madhe që mekanizma të ndryshëm partiakë dhe shtetërorë kishin luajtur për konsolidimin e familjes shqiptare. Megjithatë të metat e konstatuara dhe puna që mbetej për t’u bërë ishte mjaft e madhe. Kjo pranohej dhe nga vetë ministri i Drejtësisë. Por në vend që ai t’ia hidhte fajin faktorëve objektivë, që kishin ndikuar për shtimin e divorcit, theksonte se duhej intensifikuar veprimtaria për luftimin e zakoneve prapanike, mentalitetin e vjetër mbi martesën dhe familjen, nën influencën e të cilave lidheshin shumë çifte. Një numër i madh i këtyre martesave, duke mos pasur një bazë të shëndoshë, sipas ministrit të Drejtësisë, përfundonin në divorc. Prandaj, numri i shkurorëzimeve akoma vazhdonte të mbetej tepër i madh.[6] Në fakt ky konkluzion binte në kundërshtim me të gjitha teoritë sociologjike mbi divorcin dhe shkaqet e tij. Nga autorë të ndryshëm është konfirmuar se fenomene të tilla si industrializimi, arsimimi i gruas, e sidomos goditja e elementëve konservatorë me karakter religjioz ose të traditës, përbëjnë shkaqe të drejtpërdrejta për rritjen e numrit të divorcit. Në Shqipëri nuk duhen harruar dhe faktorët ideologjikë për indoktrinimin e gruas me parimet e marksizëm-leninizmit. Këto faktorë binin ndesh me shoqërinë shqiptare, nivelin e zhvillimit ekonomiko-shoqëror, mentalitetin, traditën dhe zakonet e saj.

Në çiftet e divorcuara kishte dhe komunistë. Kështu, në vitin 1958 nga 1698 veta, 108 (6.3%) ishin anëtarë partie.[7]

Martesat e lidhura dhe divorci në vitet 1946-1960[8]

Viti	Martesa të lidhura	Martesa të zgjidhura	Në %
1946	11.207	713	6.4
1947	16.541	590	3.6
1948	17.712	1139	6.4
1949	11.580	1144	9.9
1950	12.341	976	7.9
1951	12.550	1114	8.8
1952	13.077	1515	11.6
1953	12.647	1447	11.4
1954	10.760	981	9.0
1955	11.258	1057	9.4
1956	10.368	957	9.2
1957	11.819	908	7.6
1958	11.931	849	7.1
1959	11.440	922	8.06
1960	12.565	850	6.8

Pasqyrë statistikore e përhapjes gjeografike të poligamisë[9]

Nr	Rrethi	Personi (burra)	Me dy gra	Me tri gra
1	Peshkopi	127	126	1
2	Burrel	40	38	2
3	Elbasan	33	32	1
4	Kukës	77	77	–
5	Tiranë	81	81	–
6	Fier	34	34	–
7	Librazhd	62	61	1
8	Krujë	32	32	–
9	Vlorë	20	20	–
10	Shkodër	16	16	–
11	Durrës	13	13	–
12	Tropojë	12	12	–
13	Tepelenë	11	11	–
14	Gjirokastër	5	5	–
15	Përmet	3	3	–
16	Lushnje	7	7	–
17	Skrapar	3	3	–
18	Korçë	7	7	–
19	Lezhë	3	3	–

Ky fenomen mbeti shqetësues për shtetin shqiptar dhe për organet e drejtësisë edhe në fund të viteve 60-të dhe në fillim të viteve 70-të. Ai vazhdoi të kamuflohej me arsye të ndryshme siç ishte mentaliteti i kohës dhe zakonet prapanike. Autoritetet zyrtare në çdo raport të hartuar për instancat e interesuara i mëshonin faktit se numri i divorceve kishte ardhur duke u ulur si rezultat i punës që mekanizmat partiakë kishin zhvilluar për forcimin dhe konsolidimin e familjes shqiptare.[10] Por asnjëherë nuk u evidentuan shkaqet e vërteta të krizës që po kalonte institucioni i familjes. Asnjëherë nuk u fol për shkaqet ekonomike, juridike, politike, etj., siç ishte bie fjala biografia e keqe, internimet, burgosjet, imoraliteti dhe tradhtia bashkëshortore.

Pas vendosjes së regjimit komunist propaganda antifetare do të intensifikohej, duke e arritur kulmin në vitin 1967 me ndalimin me ligj të besimeve fetare. Ky ishte një faktor që ndikoi akoma më shumë në krizën morale dhe familjare të shoqërisë shqiptare, duke e rritur ndjeshëm numrin e divorcit.

[1]. AQSH, F. MD, D. 10, V. 1954, fl. 1. Relacion mbi paditë për zgjidhje martese nga gjykatat gjatë vitit 1954, Tiranë, 1954.

[2]. Po aty.

[3]. Po aty, fl. 2.

[4]. Po aty, fl. 4-5. Relacion mbi krimet kundër martesës dhe familjes të gjykuara në vitin 1954, Tiranë, 1954.

[5]. Po aty.

[6]. Po aty, fl. 20. Relacion i ministrit të Drejtësisë Bilbil Klosi mbi punën e Partisë për luftimin e shkurorëzimeve dhe forcimin e familjes, Tiranë, 1958.

[7]. Po aty.

[8]. Po aty, fl. 7. Përgjithësimi i praktikës gjyqësore për paditë e shkurorëzimit të gjykuara në vitin 1958, Tiranë, 1958.

[9]. Po aty, fl. 24. Shtesë e relacionit mbi punën e Partisë për luftimin e shkurorëzimeve dhe forcimin e familjes, Tiranë, 1958.

[10]. AQSH, F. MD, D. 24, V. 1961, fl.1-5. Përgjithësim i praktikës gjyqësore mbi paditë për zgjidhje martese nga gjykatat gjatë vitit 1961, Tiranë, 12 korrik 1961.