Zani i Naltë – Krijimi i Ademit dhe Havasë sipas Imam Maturidiut

Krijimi i Ademit dhe Havasë sipas Imam Maturidiut

May 21, 2025 Zani i Nalte Shkenca Islame 0

Dr. Osman Nuri Demir

Krijimi i Ademit dhe Havasë sipas Imam Maturidiut
Abstrakt
Ky artikull trajton krijimin e Ademit dhe Havasë sipas Imam Maturidiut, një nga mendimtarët më të rëndësishëm të teologjisë islame, duke u mbështetur në analizat e tij mbi ajetet kur’anore dhe konceptet e krijimit. Për Imam Maturidiun, Ademi është njeriu dhe profeti i parë, i krijuar nga një tokë e pastër dhe e përzgjedhur që ka kaluar nëpër faza të ndryshme të përgatitjes. Ai e thekson faktin se substanca thelbësore e krijimit njerëzor është unike dhe e përshtatshme për natyrën njerëzore, duke kundërshtuar idenë se ajo mund të jetë e papastër apo e padenjë.
Maturidiu argumenton gjithashtu se krijimi i Ademit dhe Havasë bazohet në një origjinë të përbashkët, të cilën ai e quan “nefs-i vahide” (një shpirt/vetë i vetëm). Sipas tij, të gjithë njerëzit burojnë nga kjo origjinë dhe nuk ka epërsi ndërmjet burrit dhe gruas në aspektin e krijimit. Megjithëse Havaja konsiderohet gruaja e parë, Maturidiu nuk mbështet narrativat spekulative mbi krijimin e saj nga brinja e Ademit, duke u mbështetur vetëm në tekstet kur’anore dhe hadithet autentike.
Artikulli ndriçon qasjen racionale të Maturidiut, i cili interpreton fazat e krijimit njerëzor, si ato materiale ashtu edhe shpirtërore, në mënyrë metaforike dhe simbolike. Ai thekson se epërsia mes njerëzve nuk buron nga krijimi i tyre, por nga veprimet dhe morali i tyre. Në përfundim, analiza e Imam Maturidiut pasqyron një këndvështrim gjithëpërfshirës dhe unik mbi natyrën njerëzore, duke hedhur poshtë dallimet gjinore si burim epërsie dhe duke përqendruar rëndësinë te barazia dhe përgjegjësia individuale.
Fjalë kyçe: Imam Maturidiu, krijimi i Ademit, krijimi i Havës, nefs-i vahide, teologjia islame, barazia gjinore, Kur’an, tefsir.

I. KRIJIMI I ADEMIT
Ne i mësojmë mendimet e Maturidiut për krijimin e Ademit, me fjalë të tjera, qenies së parë njerëzore, falë komenteve të tij mbi ajetet përkatëse në Kur’an. Në disa prej ajeteve për krijimin e njeriut përmenden vetëm cilësitë e Ademit, ndërsa në disa të tjera emrat dhe atributet e tij. Sidoqoftë, nuk ka dallim në kuptim dhe natyrë midis këtyre emrave dhe cilësive. Përveç kësaj, është e mundur të gjesh informacion të plotë për krijimin dhe krijimin e qenies së parë njerëzore në shumë ajete të tjera. Kjo na jep mundësinë për t’iu qasur pikëpamjeve të Maturidiut në detaje, bazuar në interpretimet e tij të ajeteve.
Çështja nëse Ademi ishte njeriu i parë është debatuar gjatë historisë. Për këtë temë janë paraqitur ide të ndryshme para dhe pas Islamit. Megjithatë, sipas Maturidiut, Ademi, i cili është “asli i insanit dhe ebu’l-besher” , është njeriu i parë dhe pejgamberi (profeti) i parë. Me sa mund të konstatojmë, ai nuk shpreh mendim të kundërt dhe as nuk përcjell mendim të ndryshëm për këtë çështje. Në fakt, kjo situatë mund të jetë dëshmi se Maturidiu e shihte Ademin si njeriun e parë, dhe gjithashtu tregon se të paktën asnjë ide e kundërt nuk ishte e përhapur në atë kohë. Ndoshta, në shekullin në të cilin jetoi Maturidiu, pikëpamjet se Ademi nuk ishte njeriu i parë ose nuk ekzistonin fare, ose të paktën ato nuk ishin të një rëndësie që Maturidiu do t’i merrte në konsideratë. Për këtë arsye, tani e tutje, ne do të përdorim herë pas here termin njeriu i parë ose thjeshtë njeri (insan) në vend të Ademit.
Ashtu si Zoti i krijoi të gjitha qeniet në mënyrën më të bukur sipas tipit dhe llojit të tyre, po ashtu, Ai krijoi njerëzit mbi të gjitha qeniet e tjera dhe në mënyrën më të bukur si qenie njerëzore. Substanca e parë, asli, thelbi themelues i njeriut është dheu. Zoti e krijoi origjinën e njeriut, paraardhësit e tij dhe thelbin e tij nga toka ndërsa njerëzit më pas i krijoi nga sperma. Nga thëniet e Imam Maturidiut, i cili shqyrtoi shprehjet në ajetet përkatëse , kuptojmë se kjo substancë thelbësore e njeriut të parë nuk ishte një tokë e rastësishme, e zakonshme, e papërpunuar. Fakti që shprehje të ndryshme si turab , tin , tin lazib , sulaletin min tin , salsal , salsalin kel fehkhar , hamei mesnun u zgjodhën për të shprehur dheun e përdorur si substancë thelbësore e njeriut, gjithashtu e mbështet këtë pikëpamje dhe tregon se është një tokë e veçantë. Kjo tokë e veçantë, e cila u zgjodh për të krijuar njerëzit, u bë e përshtatshme për t’u bërë maja për njerëzit pasi kishte kaluar nëpër faza të ndryshme. Sipas Maturidiut, këta emra të ndryshëm që i janë dhënë esencës njerëzore tregojnë se kjo esencë ka kaluar nëpër faza të ndryshme dhe se Allahu i drejtohet asaj në kohë të ndryshme (me emra të ndryshëm përkatës).
Kjo tokë, e cila është burimi i krijimit të njeriut, është përzgjedhur dhe filtruar (pastruar) dhe është toka më e mirë për nga cilësia e saj. Është një tokë e pastër që përmban të gjitha substancat e nevojshme dhe të dobishme për natyrën njerëzore. Këtë tokë, karakteristikat e së cilës i vuri në dukje Maturidiu, mund ta quajmë në termat e sotëm “tokë organike”. Sipas të dhënave bashkëkohore bujqësore, struktura e tokës është tipari fizik i saj më dallues, i përhershëm dhe i pandryshueshëm. Kjo veçori mund të ndryshojë dhe të përkeqësohet vetëm për një periudhë të gjatë kohore me ekspozimin e tepërt ndaj ndikimeve të jashtme dhe ndërhyrjen e kimikateve të huaja. Ekziston një proporcion i drejtpërdrejtë midis rritjes së lëndës organike në tokë dhe rritjes së produktivitetit bujqësor. Me fjalë të tjera, për sa kohë që ruhen vetitë thelbësore të tokës, vazhdon të arrihet efikasiteti i lartë i pritur. Në të kundërtën, efikasiteti dhe cilësia ulen. Sipas mendimit tonë, Maturidiu vendos një lidhje midis vetive të tokës organike dhe natyrës njerëzore. Në fakt, këtë marrëdhënie do ta diskutojmë në detaje më vonë kur të diskutojmë temën e natyrës njerëzore (fitrah). Sido që të jetë, duket qartë se për këtë qenie të veçantë të quajtur “insan” nuk u zgjodh asnjë esencë e zakonshme apo tokë e rastësishme. Kjo esencë, e cila u zgjodh (që prej saj të vinte njeriu) të vinte nga njeriu, u përftua mbi të gjitha nga një tokë e pastër dhe pjellore. Një veçori tjetër e rëndësishme e këtij dheu, e cila thuhet në disa hadithe se është marr nga të gjitha pjesët e tokës , është se ka cilësinë e pastrimit. Në fakt, Imam Maturidiu thotë se nëse kjo tokë, të cilën ai e përshkruan si “et-tin-i tajjib/dheu i pastër/i mirë”, është e keqe, nuk mund të arrihet rezultati i këtyre cilësive të përsosura të quajtura njeri. Sipas tij, si dheu (tin) që buron nga Ademi ashtu edhe sperma (nutfe) që buron nga bijtë e Ademit kanë karakter pastërtie. Pretendimet e atyre që pretendojnë se esencat njerëzore të përmendura janë të pista dhe të neveritshme janë gjithashtu të pabaza.
Maturidiu pohon gjithashtu se krijimi i njeriut me materie, pra disponueshmëria e materies thelbësore, nuk mund të krijojë domosdoshmërisht njeriun. Sepse, sipas tij, Zoti mund të krijojë njerëzit ose çdo qenie tjetër me ose pa materie ashtu siç dëshiron. Në fakt, të gjitha këto shprehje në kontekstin e krijimit njerëzor mund të jenë edhe simbolike (temthili). Megjithatë, Zoti e përshkruan çështjen në një mënyrë që njerëzit mund ta kuptojnë për të treguar se si Ai krijoi.
Pohimi i Maturidiut se shprehjet për krijimin e njeriut mund të jenë simbolike është një qasje shumë origjinale. Madje, me këtë qëndrim ai vë në dukje edhe panevojshmërinë (pavlefshmërinë) e disa debateve të panevojshme të bëra për problemin e krijimit të njeriut. Sepse pika kryesore që duhet theksuar këtu është se qeniet njerëzore dhe të gjitha qeniet janë krijuar nga hiçi, domethënë nga asgjëja, nga një Zot që është i aftë të krijojë gjëra me ose pa lëndë. Çështjet e tjera përveç kësaj janë detaje dhe mund të dihen vetëm me njoftimin (khaber) e Zotit.
Në botë, tokat që janë joefikase dhe nuk kanë veçoritë e nevojshme nuk mund të përdoren për qëllime të caktuara. Nëse materiali kryesor i përdorur si tokë nuk ka vetitë e kërkuara, ai nuk mund të përdoret në asnjë mënyrë. Kultura e pritur nuk mund të korret duke mbjellë farat e dëshiruara në të dhe nuk mund të ndërtohen shtëpi dhe ndërtesa të sigurta me të. Po kështu, ajo tokë nuk mund të kultivojë as të mbjella dhe as të bëjë vegla prej saj për nevojat e njerëzve. Situata nuk do të kishte ndryshuar edhe nëse ajo tokë do të lihej të fermentohej për një kohë të gjatë. Për shkak se cilësitë e saj nuk ishin të përshtatshme, ajo nuk mund të arrinte në këtë fazë dhe nuk mund të arrihej rezultati i dëshiruar. Siç e kemi thënë edhe më parë, me këto pohime, Imam Maturidiu nuk i lë asnjë derë të hapur idesë së vetëformimit dhe shfaqjes së ekzistencës domosdoshmërisht me formimin e kushteve.
Siç e përmendëm më lart; Maturidiu shpreh mundësinë që fazat e krijimit të njeriut të përshkruara në Kur’an të jenë metafora (metaforike) (mexhaz). Megjithatë, ai në pjesë të ndryshme të tefsirit të tij Te’vilat diskuton në detaje se si këto faza duhet të kuptohen nëse janë të vërteta. Tani e tutje, ne do të ndjekim kuptimet e dhëna nga Maturidiu për shprehjet e përmendura për të përshkruar fazat e njeriut duke u bërë njeri, nëpërmjet veprës së tij Te’vilat.
Zoti flet për gjendje të ndryshme në krijimin e njeriut. Për shembull, Ai deklaroi se Ai e krijoi njeriun nga “turab”, që do të thotë tokë e thatë në të cilën nuk është derdhur ujë. Pastaj përmend se e ka krijuar nga “tin”, pra nga dheu që është kthyer në brumë duke derdhur ujë mbi të. Në rastin e “tin lazib” , që konsiderohet ndër fazat e krijimit të njeriut, ky brumë u bë ngjitës dhe mund të ngjitej me dorë. Sipas një shprehjeje tjetër të Imam Maturidiut, tani ishte bërë një gëlqere e pastër. Më pas ky “tin” u kthye në “sulale min tin”. Me fjalë të tjera, ishte bërë toka më cilësore e filtruar dhe e pastruar nga të gjitha dherat. Kjo maja, e cila mund të formohej dhe ngjitej, u errësua si pasojë e pritjes së gjatë dhe mori një formë tjetër, duke u bërë “hamei mesnun” . Më pas u bë “salsal” , i cili lëshon një tingull kur lëviz dhe i ngjan “fehkhar” (që pëlcet kur thahet). Arsyeja pse quhet “fehkhar” është se është kthyer në këtë gjendje për arsye të tilla si tharja, çarja, ngurtësia në thelb apo pritja e gjatë.
Thelbi që do të përbëjë bazën e strukturës materiale të njeriut është tashmë gati. Por thelbi njerëzor nuk përbëhet vetëm nga materia. Me fjalë të tjera, ajo që i bën njerëzit njerëzor nuk është vetëm substanca e tyre. Në fakt, sipas Imam Maturidiut, asnjë nga këto faza nuk nënkupton një qenie plotësisht njerëzore dhe ato ende nuk janë të përshtatshme për t’u quajtur plotësisht insan. Nuk ka asnjë gjurmë të qenies apo racës njerëzore në to. Në fakt, në këto faza, fuqia e Zotit bëhet më e dukshme. Sepse Ai kështu deklaron se Ai është Krijuesi, me ose pa materie, dhe tregon se edhe nëse kushtet materiale janë gati, asgjë nuk mund të vijë në ekzistencë (vuxhud) ose të vijë në jetë nga mosekzistenca pa krijimin e Tij. Megjithëse Zoti ia atribuoi njerëzimin dheut ose spermës, Ai nuk na krijoi nga dheu ose sperma, as nga ndryshimet që ndodhin me to. Atribuimi i qenieve njerëzore atyre, vetëm tregon se Zoti i ka zgjedhur këto esenca si origjinën, thelbin ose formën e tyre. Në fakt, paskajorja e krijimit në etimologji do të thotë: të vlerësosh , që tregon se Zoti i ka vlerësuar këto origjina si një formë, trup fizik për qeniet njerëzore.
Kur përbërja për krijimin e njeriut u bë gati, ishte koha që ato të rregullohen , domethënë të përsosen. Nivelimin e njeriut, Maturidiu e shpjegon si sigurimin e kërkesave të urtësisë dhe dobive të të qenit njeri. Me fjalë të tjera, shkallëzimi i tij është dizajni i ekzistencës së tij në një mënyrë që tregon njohjen e Krijuesit të tij. Po kështu, formimi i duarve, këmbëve, veshëve, syve dhe gjymtyrëve të tij, të cilat janë dimensionet e dukshme të ekzistencës së tij fizike, është e barabartë me shprehjen e nivelit të dimensionit të dukshëm të qenies njerëzore, domethënë të trupit të tij. Në këtë dimension të dukshëm të tij, rëndësi i kushtohej rendit, disiplinës dhe estetikës dhe në këtë kuadër u krye edhe procesi i nivelimit të pamjes së jashtme të tij. Kështu njeriu më në fund ishte gati të pranonte “jetën/hajat”.
Për aq sa mund të përcaktojmë, pikëpamjet e Maturidiut për “nivelimin” janë gjithashtu origjinale. Sepse në përgjithësi, koncepti i “nivelimit” kuptohet vetëm në mënyrën e formësimit të trupit material. Për shembull, Taberiu, i cili mund të konsiderohet si bashkëkohës i Maturidiut, dhe Zemahsheriu (vd. 538/1144) në veprën el-Keshshaf, që ishte burimi i komenteve të shkruara pas tij, e shpjegoi “nivelimin” si rregullim të materialit trupor. Edhe në veprat që trajtojnë këtë temë në kohët moderne, qasja e Maturidiut në shpjegimin e “nivelimit” nuk është dominuese. Siç mund të kuptohet nga thëniet që kemi cituar më lart, Maturidiu e përkufizoi konceptin e “nivelimit” si përgatitje e një njeriu për të realizuar humanitetin e tij dhe për t’u bërë njeri. Allahu e ka niveluar, rregulluar dhe kompletuar krijimin e njeriut, materialin e të cilit e ka përgatitur, si trupin e tij, që është dimensioni i dukshëm, ashtu edhe botën e tij të brendshme, në atë mënyrë që ai të mund të njohë veten dhe Krijuesin e tij; të mësojë atë që ai nuk e njeh, dhe që e kupton njerëzillëkun dhe qëllimin e krijimit të tij. Njeriu tani ka arritur karakteristikat që i lejojnë të perceptojë ekzistencën dhe krijuesin e tij në botën e tij të brendshme, dhe ai ka mjetet për të fituar informacionin që do të jetë burimi i njohjes, mësimit dhe realizimit me organet e tij të niveluara në dimensionin e dukshëm të trupit të tij, gjymtyrët dhe organet shqisore të trupit të tij. Kështu, ai, është gati për frymën e asaj që do ta sjellë në jetë, domethënë shpirtin (ruh).
Më në fund, ka filluar faza e fryrjes në këtë qenie madhështore me (duhet hequr) gjënë (shej’) me anë të së cilës marrin jetë format dhe trupat, pra shpirti. Allahu, i cili e rregulloi njeriun dhe e përfundoi krijimin e tij në atë mënyrë që e bëri atë të aftë për të qenë njeri, i fryu shpirtin trupit që e krijoi për t’i dhënë gjallëri, ose thënë me fjalët e Imam Maturidiut: ai u dha jetë njerëzve. Me krijimin e gjësë në trupin e tij që i jep jetë, njeriu tani ka fituar vitalitet dhe trupi dhe të gjitha organet e tij kanë arritur qëndrueshmëri dhe funksionalitet. Shpirti që përfshihet në trup, siç shpjegon Maturidiu, filloi të përhapet në të po aq shpejt sa era dhe i bëri të gjitha pjesët e tij të gatshëm për veprim dhe të disponueshëm për të kryer funksionet e tyre. Sipas fjalëve të Maturidiut, “me plotësimin e shpirtit, kuptimi i njerëzimit është kompletuar gjithashtu”, pra, qeniet njerëzore, veçanërisht paraardhësit e njerëzimit, janë pajisur me ekzistencë dhe jetë dhe janë bërë një qenie që ia vlen të kujtohet (përmendet).

II. KRIJIMI I HAVËS (Havasë)
Nga e kaluara në të tashmen, diskutimet për krijimin e Havasë dhe për rrjedhojë të grave kanë arritur në një nivel që e tejkalon diskutimin mbi krijimin e njeriut. Në fakt, pikëpamja e Islamit për gratë shpesh është përpjekur të bazohet në këtë fenomen të parë. Vlerësimet e gabuara të bëra këtu kanë çuar në keqkuptime të ndryshme për njerëzit në përgjithësi dhe gratë në veçanti. Në këtë pikë, idetë e Imam Maturidiut për krijimin e gruas marrin më shumë rëndësi. Sepse ai ofron një këndvështrim origjinal duke i konsideruar qeniet njerëzore jo mbi gjininë, por mbi bazën e krijimit, edhe në një kohë kur një debat i tillë ndoshta nuk ka ekzistuar. Kuptohet se ai e ka mbajtur këtë perspektiv edhe gjatë interpretimit të ajeteve për krijimin e gruas.
Pikëpamjet e Imam Maturidiut padyshim që do të gjenden në shpjegimet e tij për ajetet në këtë temë. Megjithatë, përkundër ekzistencës së një tregimi të detajuar të krijimit të Ademit, qenies së parë njerëzore dhe profetit të parë, në Kur’anin e Shenjtë, nuk është e njëjta gjë për krijimin e Havasë. Stili i detajuar i rrëfimit të zgjedhur në krijimin e njeriut të parë zëvendësohet në këtë rast me shprehje shumë të shkurtra, madje edhe me përemra. Kjo mund të jetë për arsye të tilla si mungesa e dallimeve në fazat e krijimit të burrit dhe gruas së parë si dhe për faktin se në shumë ajete që lidhen me krijimin, veçanërisht në rastin e Ademit, fjala “adem” i referohet “qenieve njerëzore” në përgjithësi.
Emri i Havasë, e cila fitoi famë si gruaja e parë e krijuar, nuk përmendet në mënyrë të qartë në Kur’an. Megjithatë, thuhet në tekstet e shenjta hebraike dhe të krishtera dhe në literaturën islame, përveç Kur’anit, se emri i gruas së parë të krijuar dhe gruas së qenies së parë njerëzore ishte “Havva”. Imam Maturidiu gjithashtu bëri shpjegime për Havanë dhe krijimin e saj në pjesë të ndryshme të Te’vilat-it dhe pohoi se emri i gruas së parë të krijuar ishte “Havva”. Maturidiu nuk ka shprehur mendim të kundërt dhe as nuk ka përfshirë ndonjë diskutim për emrin e gruas së parë të krijuar. Kjo tregon se ka mbështetje të gjerë (tevatur) për emrin “Havva”. Për këtë arsye, e pamë të udhës të përmendim gruan e parë me këtë emër në tekst dhe titujt përkatës. Në fakt, Maturidiu, në teorinë e krijimit, ose më saktë në problemin e krijimit të njeriut; e bën Havanë, njërën nga dy shtyllat e çështjes, po aq të dukshme sa edhe shtyllën tjetër, Ademin. Ndërsa e bën këtë, të vetmet elemente që ai referon janë ajetet përkatëse.
Në fakt, referimi i Maturidiut në tekste (nass) për këtë çështje është një rezultat i natyrshëm i këndvështrimit të tij epistemik. Sepse, sipas tij, njohja e çështjes thelbësore (asli) të gjithçkaje të krijuar është e mundur vetëm përmes transmetimit (nakl). Sepse nuk është e mundur të merret njohuri për një temë të bazuar në lajme (khaber) duke mos përdorur as të dhëna shqisore dhe as arsyen (akl). Prandaj, tekstet përkatëse duhet të merren si bazë për të formuar opinione në këtë fushë. Kjo qasje themelore e Maturidiut shihet edhe në komentet e tij për krijimin e Ademit dhe Havasë dhe përbërjen thelbësore të tyre që ishte objekt i krijimit të tyre. Sepse, kur bën një vlerësim, ai vepron vetëm në kuadër të mundësive që i japin tekstet dhe rregullat gjuhësore përkatëse. Prandaj, për njeriun, krijimi i të cilit përfundoi, një bashkëshort i të njëjtit lloj u krijua nga e njëjta origjinë, pra nga thelbi i parë nga i cili u krijua. Si të gjithë njerëzit e tjerë të quajtur bijë të Ademit, Hava lindi po në atë thelb të parë, nefsu’l-vahide, nga i cili u krijua burri i saj, domethënë Ademi. Me fjalë të tjera, i atribuohet thelbit të njerëzimit. Maturidiu përmend tre forma në krijimin e njeriut. Kështu, njerëzit erdhën në jetë ose drejtpërdrejt nga ajo origjinë nga e cila u krijuan burri i parë dhe gruaja e tij, ose sipas sistemit të krijimit në botë nëpërmjet pasardhësve (sojit) të tyre, ose nëpërmjet një forme të ndryshme krijimi, përveç dy krijimeve të para, si p.sh. krijimi i Isait (a.s). Zoti e krijoi Ademin nga toka, më pas Ai i dha jetë gruas së tij nga kjo origjinë nga e cila e krijoi atë. Pastaj, Ai dërgoi Ademin dhe gruan e tij në botë për të qenë burimi i brezit njerëzor që do të krijonte.
Duke thënë se Imam Maturidiu bëri komente bazuar në tekste kur’anore dhe hadithe nuk do të thotë se ai nuk ishte i vetëdijshëm për diskutimet dhe idetë e parashtruara në periudhën e tij ose në periudhat para tij në kontekstin e krijimit të gruas. Përkundrazi, vlerësimet dhe citimet e tij gjatë shpjegimit të temës tregojnë qartë se ai është i vetëdijshëm për informacionet e transmetuara, qofshin ato Israilijate apo ato që nuk kishin të bënin me Kur’anin . Megjithatë, për shkak të parimit të interpretimit racional të përqendruar në transmetimin që përmendëm më lart, dhe me një zgjedhje të vetëdijshme, ndryshe nga shumë studiues që ishin bashkëkohës apo pasardhës të tij, ai zgjodhi të mos shkonte përtej teksteve dhe të mos përdorte Israilijate kur komentonte këtë subjekt.
Me sa kuptojmë, shprehjen “nefs-i vahide” në ajetet për krijimin, Maturidiu e interpreton në dy mënyra. Në të parën, nefs vahide është vetë Ademi, domethënë nefsi-vetja i tij , dhe i dyti është origjina e parë, thelbi i parë nga i cili u krijuan Ademi, Havaja dhe të gjithë njerëzit. Po kështu, ajo që nënkuptohet me “nefs”, që përmendet duke përdorur përemrin femëror në ajete, është ose Ademi, pra vetja/shpirti i tij, ose origjina e parë, pra thelbi njerëzor nga i cili është krijuar. Përveç kësaj, bazuar në pohimet e Maturidiut, është e mundur të përfundohet se këto raporte mund të jenë përdorur në një kuptim metaforik. Me fjalë të tjera, të gjitha këto shprehje në kontekstin e krijimit njerëzor mund të jenë edhe simbolike. Duke qenë kështu, do të jetë e nevojshme të shikohen çështjet e përfshira në Kur’an në kontekstin e krijimit të Ademit dhe Havasë si pjesë e një narrative metaforike. Me këtë përcaktim origjinal, Maturidiu thekson se Allahu nuk ka nevojë për materien, thelbin dhe fazat për të krijuar diçka. Prandaj, Zoti nuk ka nevojë për ndonjë material ose kohë për të krijuar Ademin, Havanë ose ndonjë qenie tjetër. Megjithatë, me një shpjegim të tillë, Zoti ndoshta i tregon njerëzimit se si e krijoi atë duke e përshkruar atë në një mënyrë që qeniet njerëzore mund ta kuptojnë. Po kështu, ai shpjegon në këtë mënyrë lidhjen e qenieve njerëzore ndaj Ademit ose tokës dhe thotë:
“Vetëm për shkak se i atribuohemi Ademit nuk do të thotë se kemi dal prej tij. Ajo që do të thotë kjo është se ekziston një lidhje mes nesh dhe atij thelbi të parë nga i cili u krijua Ademi.” Në ajetin “Allahu ju krijoi nga dheu” , Allahu na atribuon origjinën tonë, pra tokën.”
Rrjedhimisht, kuptohet se, për Maturidiun, nuk ka dallim ndërmjet atribuimit të Ademit dhe atribuimit të tokës. Sepse, sipas tij, ajo që në fund të fundit kërkohet të theksohet këtu është; (duhet hequr) nuk është lidhja e Havasë apo njerëzimit ndaj Ademit, por pohimi se të gjithë njerëzit janë krijuar nga e njëjta esencë. Maturidiu e tërheq vëmendjen për këtë çështje edhe në interpretimin e një ajeti për këtë temë. Sipas tij, shprehja “velekad khaleknekum” në ajet do të thotë “Ne të përcaktuam ty dhe të gjithë njerëzit nga kjo origjinë dhe esencë” , domethënë nga kjo origjinë dhe esencë krijuam Ademin, Havanë dhe të gjithë njerëzit. Në një vend tjetër, ai e interpreton atribuimin e njerëzve ndaj tokës si vijon – me kusht që hadithet përkatëse të jenë autentike (sahih): “Nëse ky hadith është sahih, atëherë të gjithë njerëzit dhe origjina e tyre do të jenë krijuar nga dheu”.
Bazuar në qëndrimin e përgjithshëm të Maturidiut dhe thëniet e sipërpërmendura, mund të arrijmë në përfundimin vijues: Allahu e krijoi Ademin nga nefs-i vahide, domethënë nga esenca njerëzore. Ai caktoi që Havaja dhe të gjithë njerëzit e tjerë u krijuan (të krijohen) nga ky thelb njerëzor. Ndonëse i atribuohet Ademit, Maturidiu me këmbëngulje thekson se asnjë qenie njerëzore nuk është krijuar prej tij apo një pjese të tij. Ai e kupton këtë lidhje në mënyrën se si diçka i atribuohet llojit të saj, shembullit të saj të parë. Këmbëngulja e tij këtu mund të na udhëheqë në zbardhjen e paqartësisë në lidhje me marrëdhënien e Havasë me Ademin. Domethënë, pasi që të gjithë njerëzit i atribuohen Ademit, edhe pse asnjë qenie njerëzore nuk u krijua nga Ademi apo një pjesë e tij; nuk ka asnjë shkak detyrues që kërkon që Havaja të përjashtohet nga kjo tërësi. Lidhja e saj me Ademin është si ajo e njerëzve të tjerë. Me fjalë të tjera, është nga Ademi, nga nefs-i vahide me të cilin u krijua ai, pra dhe ajo është krijuar nga thelbi njerëzor. Prandaj, mund të themi se Ademi dhe Hava janë dy origjina të krijuara nga një esencë e vetme njerëzore, nga e cila burrat dhe gratë do të krijohen nga lloji i tyre. Mendojmë se edhe përdorimet e konceptit të origjinës (asl) nga Imam Maturidiu, të cilin do ta përfshijmë më poshtë, e mbështesin këtë pikëpamje.
Imam Maturidiu ajetin “Ai (Allahu) është Ai që ju krijoi prej një vete [min nefsin], e prej saj Ai krijoi bashkëshorten e tij për t’u qetësuar pranë saj.” e shpjegon duke cituar ajetin “Një nga argumentet e ekzistencës së Tij është se Ai krijon bashkëshortë nga lloji juaj [min enfusekum].” . Prandaj, nefs-i vahide është nefsi i Ademit. Allahu krijoi edhe Havanë, edhe të gjitha çiftet që do të vijnë në jetë nga ky nefs, pra nga esenca e parë. Ademi u krijua nga nefs-i vahide dhe Hava u krijua nga lloji dhe forma e këtij nefsi. Kuptohet se nefs këtu do të thotë gjini, specie, formë. Në një vend tjetër, Maturidiu e përshkruan Ademin dhe Havanë si esencën burimore, nga e cila u krijuan njerëzit. Pohimet e Maturidiut këtu mund t’i interpretojmë si vijon: Allahu krijoi Ademin dhe Havanë si dy origjina dhe ia atribuoi të gjitha çiftet meshkuj dhe femra këtyre dy origjinave. Përsëri, me fjalët e tij: “Të gjithë burrat mund të jenë krijuar nga origjina e tyre, Ademi, dhe të gjitha gratë mund të jenë krijuar nga origjina e tyre, Hava.” Në këtë pikë, do të ishte e përshtatshme të shohim se çfarë kuptimi i jepet termit “asl/origjinë” në terminologjinë Maturidiut. Sepse fjala “asl” është një term i veçantë që ai përdor në lidhje me krijimin e njeriut. Shohim se Maturidiu ndonjëherë përdor termin “tijnet”, të cilin në përgjithësi e përdor për të nënkuptuar thelbin e gjithësisë, për të nënkuptuar thelbin e njeriut. Megjithatë, ai preferon që fjala “asl” të nënkuptojë në mënyrë specifike “thelbin” nga i cili u krijuan qeniet njerëzore. Për këtë arsye, përdorimi i konceptit të “aslit” për Havanë nga ana e tij ngjall idenë se ajo, ashtu si Ademi, mund të jetë një esencë e krijuar për gratë nga toka. Mund të themi se pikëpamja e Maturidiut për këtë çështje është pjesërisht në përputhje me idetë e bashkëkohësit të tij Ebu Muslim Isfahani (vd. 322/934). Sipas Isfahanit, Allahu i krijoi të gjithë njerëzit nga esenca me të cilën krijoi Ademin. Në fakt, nuk ka asnjë arsye që Zoti, i cili krijoi Ademin nga asgjëja, nuk duhet ta krijojë Havanë në të njëjtën mënyrë. Mund të thuhet se këto ide të shprehura qartë nga Isfahani dhe gjërat që thotë Maturidiu mes rreshtave – edhe pse jo me të njëjtën qartësi – tregojnë të njëjtin kuptim.
Si përfundim, mund të themi se sipas Maturidiut, marrëdhënia e Havasë me Ademin është si marrëdhënia e çdo personi tjetër me Ademin. Edhe pse nefs-i vahide është nefsi i Ademit, ai në fakt tregon thelbin nga i cili është krijuar njeriu. Prandaj, Havaja duhet të jetë krijuar nga ai thelbi i parë nga i cili u krijua Ademi. Në thelb, Maturidiu thekson se të gjithë njerëzit bazohen në Ademin dhe Havanë, dhe në këtë kuptim ata janë thelbi ose origjina për njerëzit e tjerë, por çështjen e krijimit të Havasë e lë paksa të paqartë. Ndoshta paqartësia në Kur’anin Famëlartë është pasqyruar edhe në gjuhën e Maturidiut. Mirëpo, ajo që është e rëndësishme këtu, është se Maturidiu nuk vendos asnjë raport epërsie ndërmjet krijimit të Ademit dhe Havasë. Sepse në sistemin e tij epërsia nuk zbulohet nga krijimi, por nga veprimet. Pohimet e mëposhtme të Maturidiut gjithashtu mbështesin pikëpamjen tonë:
“Krijimi i njerëzve nga një shpirt/vete (nefs) i vetëm tregon se asnjë qenie njerëzore nuk ka epërsi ndaj një tjetri për sa i përket krijimit dhe thelbit me të cilin ata lidhen. Ata janë të gjithë vëllezër dhe motra të krijuar nga një nefs i vetëm. Nëse do të jetë një mjet për epërsi ndaj njëri-tjetrit, kjo do të ndodhë vetëm nëpërmjet veprave që do të bëjnë, moralit të lavdëruar dhe bukurive që ata zgjedhin. Megjithatë, askush nuk ka epërsi ndaj askujt tjetër në aspektin e krijimit.”
Burimi: Dr. Osman Nuri Demir, Mâturîdî’de İnsan Tasavvuru, Ankara: Diyanet Vakfi Yayinlari, 2020.

Nga turqishtja: Haki Sahitaj